0461 Dictee woensdag 31 dec 2014 (1): dictee Hannes √

Dictee - dictees [0461]

Hannes

1. Hannes, ja. VD heeft deze verkorting van 'Johannes' als lemma. Met als vermelding: mansnaam, waaraan toegevoegd 'mettertijd komt Hannes in het wammes' (van lieverlee bereikt men zijn doel, het gaat langzaamaan maar zeker; wammes = wambuis = vroeger gedragen mansbovenkledingstuk dat het lijf van de hals tot aan het middel bedekte).

2. Eerst maar eens zoeken op het kale 'hannes'. Een hannes (met kleine letter) is een lummel, een sul en een schele hannes is iemand die scheel kijkt. Het meervoud is 'hannesen' en er is ook een werkwoord hannesen: 1) de tijd met nutteloos werk of zouteloos gepraat doorbrengen, 2) onhandig te werk gaan, synoniem: knoeien – wat zit je toch te hannesen! Uit een kinderliedje vinden we ook nog: Hannes loopt op klompen, zimpe zampe zompen. Een andere versie luidt: Hannes loopt op klompen (…), hij laat zich niet lompen (ook uit een kinderliedje; zich laten lompen = zich laten foppen).

3. Overigens is hanne (met meervoud hannes) ook nog een tamme ekster of een nuchter kalf. Daarmee is de koek op en gaan we verder met zoeken op '*hannes*' en vinden: gehannes (geknoei, gepeuter, gezeur), een johannes (meervoud: johannesen, man vervuld van broederlijke mensenliefde), johannesbroodboom (boom uit de christusdoornfamilie met geveerde bladeren en bloemen zonder kroon – wetenschappelijke naam: Ceratonia siliqua, synoniem:  sint-jansbroodboom, johannesbrood (de roodbruine, eetbare peulen van de johannesbroodboom), johanneskever (rozenkever), johannesridder (johannieter = 1) lid van een geestelijke orde, die tijdens de kruistochten in Palestina ontstond en die tot doel had de bescherming van de pelgrims en de verdediging van het Heilige Land tegen de ongelovigen (synoniem: hospitaalridder, johannesridder, johannieterridder, Maltezer ridder) en 2) lid van een vereniging van adellijke personen voor liefdewerk (met name ziekenverpleging).

4. Verder: johanneswormpje (glimworm), kloothannes (klootzak, mv. en ww. kloothannesen), lulhannes (kletskous, sufferd, sukkel), een schinderhannes (verzamelnaam: een onordelijke, woeste troep), Schinderhannes (met hoofdletter: roverhoofdman die tegen het einde van de achttiende eeuw het Rijnland onveilig maakte) en schrielhannes (scheldwoord: schriel persoon). Binnen artikelen (= sub lemma) in VD komt het 69 x voor (vaak i.v.m. Johannes). Ik meld wat nog interessant is: geklooi = gekloot = gesodemieter = gehannes, het bnw. johanneïsch = als of van de evangelist Johannes en ten slotte een hannekemaaier = 1) Westfaling of bovenlander, zoals die vroeger in de hooitijd naar Nederland kwam om gras te maaien, 2. (figuurlijk) lompe, ongemanierde kerel, 3) (figuurlijk) stijve, houterige vent.

 

0460 Dictee woensdag 24 dec 2014 (12): dictee Ditjes en datjes (13) √

Dictee - dictees [0460]

Ditjes en datjes (13)

A. Heb je een 'klik' of een 'click' met iemand, zo werd me gevraagd. GB heeft beide woorden, VD alleen 'klik' (wel clickfonds, clickjacking, clickratio en clicksong). In GB staan er geen betekenissen bij, in VD uiteraard wel. VD meldt bij 'klik': 1) tussenwerpsel, klanknabootsend gevormd, 2) znw. klik (mv. klikken), het geluid klik, een klikschaaf, etc., 3a) (taalkunde) klakkende taalklank, die vooral bij Zuid-Afrikaanse volken voorkomt (mv. kliks), b) muisklik (mv. kliks en klikken), c) gevoel dat men bij elkaar past, op één lijn zit, echt contact met elkaar heeft, synoniem: match: een klik hebben, voelen met iemand (geen mv.). Het antwoord is dus 'klik' met de aantekening dat de papieren VD van 2005 deze betekenis (nog) niet had. Wat GB trouwens met een 'click' bedoelt, weet ik niet. Als ze me het vertellen zal ik het hier later nog toevoegen!

B. Mij werd de vraag voorgelegd of het niet raar is dat VD als meervoud van 'vop' (voetgangersoversteekplaats) 'vop's' hanteert. Ik denk het niet. Het meervoud van 'vip' (uitspraak: 'vihp', een zogenaamd letterwoord – van de letters is een 'echt' woord gevormd) is 'vips', net zoals het meervoud van 'shop' (een gewoon woord) 'shops' is. Ook zo bij: aidsvirus, petfles en pincode. Bij initiaalwoorden (die je letter voor letter uitspreekt) gaat dat anders: pc, pc's, tv, tv's (teevee en teevees mogen ook), lp, lp's (of elpee en elpees). Of ik het er nu mee eens ben of niet (en ik kan de uitspraak in VD niet controleren en in GB staat het niet), kennelijk hanteert VD niet de uitspraak 'vohp' (dan zou het wel 'vops' zijn), maar 'vee-oo-pee', en dan is de schrijfwijze echt 'vop's'. Verwante problemen zijn de schrijfwijzen van de afleidingen van letter- en initiaalwoorden (havoër en vwo'er) en de schrijfwijzen van samenstellingen ermee: havoleerling en vwo-leerling. Let er daarbij wel op dat je 'havo' niet uitspreekt als 'haa-aa-vee-oo', maar als 'haa-voo'. Een curieus geval is nog (ze staan allebei in GB): hivgeïnfecteerde (uitspraak 'hihf') en hiv-geïnfecteerde (uitspraak 'haa-ie-vee'). 2020: GB en VD zijn het eens: 'overal' twee vormen van!

C. Waarom schrijven we 'een witte kerst' en 'op eerste kerstdag' met kleine letters? Wel, alleen de officiële naam van feestdagen krijgt een hoofdletter (tot aan Moederdag toe). In dit geval is het Kerstmis (het kerstfeest dus). Er zijn ook nog kerstmissen in de

rooms-katholieke kerk. Verder krijgen alle afgeleide vormen een kleine letter: kerststol, kersttoespraak (pas op: een kerstomaat heeft niks met kerst te maken), kerstavond en kerstkind (een kind dat met kerstmis geboren is). Ik heb maar 2 uitzonderingen ontdekt: dé Kerstman (net als de échte Sinterklaas, maar wie ervoor speelt is een kerstman of een sinterklaas) en het Kerstkind (alleen als Jezus bedoeld wordt). VD heeft ook nog Kerstster met een hoofdletter, maar dat is volgens mij fout: ik houd u van de discussie hierover op de hoogte! 2020: de kerstster is een plan, de Kerstster is de ster van Bethlehem!

0459 Dictee woensdag 24 dec 2014 (11): dictee 808 (deel 3) √

Dictee - dictees [0459]

Oefendictee 808 (deel 3)

Dictee 808, alinea 7 t/m 10.

7. Is een dovemansgesprek een gesprek met dovemansoren of aan dovemans deur? Door die douw viel hij met zijn neus in de dauw. Hoe staat de Dow-Jones ervoor? In Downing Street vindt men geen downies. Hij was weer down-to-earth, maar zijn sollicitatie ging wel down the drain. De doyenné du comice is een geelbruine, zoete en sappige handpeer. Doza's vullen vakken, wanneer, dat is wel duidelijk [donderdag, zaterdag]. Zou de gelekoortsverwekker stegomyia ook myiasisverwekker zijn? De paus is de stedehouder Gods op aarde. Via zeven steppingstones (stapstenen) konden de kinderen het watertje oversteken. Wat waren de tafelen der Wet? De Wmo is in Nederland de Wet maatschappelijke ondersteuning. Aan haar strapatsen zou je het niet zeggen, maar ze kwam uit een ultraorthodox, strenggelovig, streng gereformeerd gezin.

8. Je ziet hier een strikte strofebouw. Die sudoku'tjesboekjes waren succès fous, successtory's. Op het suprême moment, op het moment suprême, blokkeerde hij. Heel curieus: soerateksten op surahkleding als amulet, talisman, tegen de surraziekte. Het bedrijf werd surseance verleend. Volgens GB schrijf je 'surplustje' [uu] of 'surplusje' [uhs] [uitspraak]. Een stukadoor is een stucwerker, die ook stucplafonds stuukt en stucco lustro bewerkt. Een SWOT-analyse (strengths, weaknesses, opportunities, threats) is een analyse van de sterkte en zwakte van een onderneming, alsmede van de kansen en de bedreigingen in de markt. Zie je die Sydneyer daar op zijn sydniër [paard]? Heeft Portugal sdr's (special drawing rights)? Een voertuig kan dan een draagas hebben, maar wat is een draaggas?

9. Met iemand de draak steken is nog geen draaksteken. Wat, een 21 juliviering zonder drache nationale [regenbui]? Neem je demee [zo meteen] die dragee nog wel? Ken jij een Middelnederlands drama? Hé, jasses, toch niet weer van die drandussen … Een AOW'er is een soort dreestrekker, die trekt van Drees. Op Chanoeka spelen zij met drejdels [draaitolletje]. Bij een ileus treedt drekbraking op. De synthipop, daar kan Liesje niet mee spelen. Syncytia zijn tot massa's samengesmolten cellen. Vroeger huisvestten ze daar een paar Tadzjikistaanse vluchtelingen uit Tadzjikistan. Tagliatelle [uitspraak!] is een Italiaanse lintvormige pasta. Dat het daar tafeltje-dek-je is, dankt zijn naam aan de spreuk 'tafeltje dek je'. Zouden we dat op Taalunieversum kunnen vinden? Die Chinese tayer [tropisch gewas met stengelknol] is nog taaier dan ik dacht. Naar welk takatoekaland [exotisch land] gaan jullie?

10. Ze bewogen zich als vogeltjes zo vrij – denk aan takahe's – door de lucht; jammer, mis: die kunnen niet vliegen , net als emoes. De Drenten drentelden door Drenthe en genoten van het drenthe- of zwitserlevengevoel. Wat voor dreun is een rumble [geluid trillingen platenspeler]? Een dreuzel is in de Harry Potterboeken iemand die niet kan toveren. Een driebond is een triple alliantie. Een driedekker is een 17e-18e-eeuws oorlogsschip. Een drie-eilandenschip heeft een kampanje. Lekker: drie-in-de-pannen. Wanneer zat de priesteres van Delphi op de drievoet van de Pythia? Op Drievuldigheidsdag wordt de Heilige Drievuldigheid herdacht. Een Amsterdams drijfsijsje is schertsend een eend.

0458 Dictee woensdag 24 dec 2014 (10): dictee 808 (deel 2) √

Dictee - dictees [0458]

Oefendictee 808 (deel 2)

Dictee 808, alinea 4 t/m 6.

4. Dodekop heeft volgens mij de meeste synoniemen: almagra, caput mortuum, colcothar, Engels rood, Parijs rood, Persiaans rood, Perzisch rood, poleerrood, polijstrood, Spaans rood en Venetiaans rood. Doemetoch, spreek ik 'doemens' weer verkeerd uit. Doerra is kaffer- of negerkoren. De alarminstallatie werkt d'office [vanzelf, automatisch]. Een dogla is een persoon van gemengd creools-Hindoestaanse afkomst. Hoor de doksen [doks = eend] snateren. Triest, maar je moet naar dokter Beffie [geslachtsziekte]. Zijn vrouw, geen domineese, is aan het dokterfranken, niet aan het sonjabakkeren: 't is me wat met die diëtetiek en dan is het nog geen moermandieet. Wat is een kopman zonder domestiques [knecht]? Zij is dominatrix in een bdsm-relatie. Een dominicaner monnik zit in een dominicaner- of dominicanenklooster. Black Thursday heet ook wel de Zwarte Donderdag.

5. Spreek snel uit: dominomus. Een donjuan wordt ook wel een dongiovanni genoemd. Het donum exitiale Minervae is het paard van Troje. De doom en gloom is een onheilsdreiging. Hij heeft een goedgevulde portemonnee. Doorbijten is nog niet doodbijten. Geef een voorbeeld van een door-bepaling. Die tunnel, we zijn eronderdoor gegaan. Zijne en Hare Doorluchtigheid, Hunne Doorluchtigheden, gaven acte de présence. Kun je van een doornen haag een doornenkroon maken? Doorwaternat is door en door nat (door- en doornat). Wil je die brief even door-x'en? De doowop is verwant met gospel en rock-'n-roll (en kenbaar aan het ‘shoobydoowop’). Hij is idolaat van balletje-balletje. Die leraar heeft acht (8) jaar geleden gedopt. .

6. De dopregeling (letterwoord van doorstroming onderwijspersoneel) is een eenmalige VUT-regeling voor leraren vanaf 55 jaar. Doppleriet is in de delfstofkunde een bruine tot zwarte, colloïdale humusafzetting. Na een staaroperatie krijg je een dopverband. In de Bommelboeken van Marten Toonder komt een dorknoper voor. De Dorpsstraat moet je tegenover de Wetstraat zien. Dorstlessend is de dorst stillend. In een dory kan je roeien. Als voorbeelden noemen we het dossier Bouwfraude en het dossier-Dutroux. DOS is een disk operating system. Als je dos-à-dos danst, is dat rug tegen rug, rug-aan-rug. Wat doet een dotcom(bedrijf)? De douairière is douanière geworden. Leg eerst de douchemat neer voordat je jezelf doucht. Hoeveel Dougalls sterns heb je geturfd? Een doula [niet-medisch bijstaan kraamvrouw] is geen gynaecologe.

 

0457 Dictee woensdag 24 dec 2014 (9): dictee 808 (deel 1) √

Dictee - dictees [0457]

Oefendictee 808 (deel 1)

Dictee 808, alinea 1 t/m 3.

1. Dik doen is dikdoenerig zijn. Dikkertje Dap zat op de trap … en was een dikkerdje. Met 10 dimes heb je weer een dollar. Di meliora: God beware (me, godbewaarme). Hoeveel dimples heeft een golfballetje? Veel. Diner plus lunch is dinch. Deze diner [Andorrese munt] kun je niet nuttigen. Bij Ding an sich moet ik aan een noumenon [idee - Plato] denken. Een dink is een dropshot vlak achter het net. Op de derde dinsdag in september is het Prinsjesdag. Hoeveel s'en zitten er in 'businessclass'? Dit spionnetje zit in de spionage. De kosten gaan de pan uit rijzen: het gaat de spuigaten uitlopen. Ik sta in de weg met mijn auto, die is dus een sta-in-de-weg. Een dipylon is een zekere hoge grafvaas zonder bodem. Hij is eerder dirty-minded dan open-minded. We eten vandaag directklaarsoep (instantsoep). Discalsen [ongeschoeide karmeliet] zullen toch af en toe wel op de blaren lopen?

2. Hoe zou jij disneyficatie omschrijven? Op grafstenen stond wel D.M.S.: Diis Manibus Sacrum . Het dislokeren wordt ook wel disloque genoemd. Arabische mannen zie je wel dishdasha's [lang gewaad] dragen. Het DPS is het disfunctioneleperceptiesyndroom. Maak morgen maar een MRI-scan. Met dissrap kun je iemand dissen. Volgens mij lijkt CDA-bashing daar een beetje op. Een dissolve is een zeker filmbeeld. De Orde van de Distel is een Schotse ridderorde. Bij distichomythie zeggen beide sprekers om beurten een distichon. Wanneer noem je een tempel een distyle [2 zuilen voor gevel]? Daar is die dit-en-datse vent weer. Je vindt daar meerdere dive-unders [weg of spoorweg onder andere door]. Een club kan een divot [stukje graszode - mee slaan] veroorzaken. De dixiecraten hadden op hun openluchtcongres dixi's [toilet]. Een djaksa was een inheemse officier van justitie op Java en Madoera in voormalig Nederlands-Indië.

3. De djamboe bidji is de guave, je hebt ook nog de djamboe monjet. Een jeres is in de typografie een deelteken. DMMP is dimethylmethylfosfonaat en een belangrijke grondstof voor o.a. sarin, een zenuwgas. D.O.C. staat voor denominazione d'origine controllata [Italiaanse wijn]. Onze behuwdzoon [schoonzoon] is ziek. Docimasie [z] is essayeerkunst. We hebben de doctor designatus [promoveert binnenkort] en de doctor ecclesiae [kerkleraar] en verder nog vele doctores (zoek maar op, wie, wat waar, hoe): (Doctor) Angelicus, Divinus, Evangelicus, Extaticus, Illuminatus, Mirabilis, Scholasticus, Seraphicus, Singularis, Solemnis, Subtilis, Universalis en Venerabilis. En vergeet doctor Clavan niet, noch Doktor Eisenbart! Breek me de bek niet open: dodecacarbonyltriruthenium. In zijn dobli zag hij een adembenemend mooi doblootje. Allerzielen is dodendag. Een dodo is een dodaars.

 

0456 Dictee woensdag 24 dec 2014 (8): Diverse weetjes √

Dictee - dictees [0456]

Zomaar wat diverse weetjes:

1) In samenstellingen zijn e en ij botsende klinkers, het is dus
'vanille-ijs', maar voor afleidingen geldt dat niet: daarbij wordt het 'geijzeld'. Ook voor ongelede woorden zoals geijkt (als bnw., niet als vd., dan is het weer een afleiding!) geldt het niet. Net zo wordt het met i en i dus mini-instructie, maar wel draaiing en wiiitis (maar wel: wiiën).

2) Verdere voorbeelden (met i-i via zoeken naar '*ii*'):  vloei-ijzer, vinculum matrimonii (huwelijksband), veluti in speculum = als in een spiegel, uiig, twee-eiig, tosti-ijzer, tertii gaudentes = lachende derden, taaiigheid, sub sigillo silentii = (logica) het beginsel van de uitgesloten derde mogelijkheid, multi-interpretabel, klei-industrie, kopiist, I-ijzer,
hifi-installatie, buiig, brei-inrichting, basaltglooiing en ad modum Minellii = (letterkunde) op de wijze van Minellius (vertaald en/of geannoteerd).

3) Let op: net zoals bij i - i en e - ij ook bij: i - j [mini-jas, bijectie] en e - ui [geuit en college-uitstap].

4) Afbreken van woorden. Meestal is dat wel duidelijk, de meeste tekstverwerkingsprogramma's doen het vrij goed. Een paar voorbeelden: herf-stig (niet: her-fstig, fst is geen correcte Nederlandse lettercombinatie), niet e-zels of regi-o, geen losse letters), pro-gramma (prog-ramma zou een verkeerde uitspraak geven).

5) Let er ook op dat apostroffen en trema's wegvallen omdat die voor de uitspraak niet (meer) nodig zijn: onderzeeër, afgebroken
onderzee-er, café, cafeetje, café-tje (weer de oorspronkelijke vorm), zo ook negligé, negligeetje, negligé-tje, beëindigen en be-eindigen, sherry, sherry'tje en sherry-tje, baby, baby'tje en baby-tje.

 

0455 Dictee woensdag 24 dec 2014 (7): dictee 807 (deel 3) √

Dictee - dictees [0455]

Oefendictee 807 (deel 3)

Dictee 807, alinea 7 t/m 10.

7. Hij is getuige de visu [oog]. DeVlag was de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap. De moderne devotie was de beweging tot verdieping en verinniging van het geloofsleven uitgaande van Geert Groote en de Broeders des Gemenen Levens (14e-15e eeuw). Je moet je aan het dharma [grondregels sociaal gedraag oosterse religies] houden. Zijn dhimmitude [positieve grondhouding niet-moslim t.o. islam] is geveinsd. Een dhole is een alpenhond, een dhow een traditioneel Arabisch zeilscheepje. Dhurrie is Indiase kelim. De dhuhr [oe] is in de islam een gebed kort na het middaguur, een van de vijf gebeden van de salat. Een diak is een tweeverdiener met kinderen (double income and kids), een dinkie is een tweeverdiener zonder kinderen (double income, no kids). Dinky toys zijn weer iets anders. Een diaconicum is een diakonikon [kleine ruimte rechts naast de apsis, vgl. prothesis - links]. Het was een soi-disant [zogenaamd] project X-feest. Hoeveel solotniks [Russisch gewicht - 4 gram] gaan er in 2 poeden [= 16 kg]? 8000 dus. Als volgeling ben je soumis [onderworpen, gedwee].

8. De jeugd vindt die specie heel speci [speciaal]. De soroptimiste en de Rotarian hadden wat met elkaar. De sonnettendichter maakte ook weleens sonetto's (sonetti). De verkorting van 'de Olympische Spelen' is 'de Spelen'. Mijn moeder zal het wel goedvinden, met goedvinden van mijn vader. De oetlul speelde nog oed [luit] ook. Diamant- of jodenhaas is koosjer. De dianetica is de door L. Ron Hubbard ontwikkelde theorie over de relatie tussen lichaam en geest die ten grondslag ligt aan scientology. Diatomeeënaarde is infusoriënaarde of kiezelgoer. Hé, ouwe dibbes, ben jij daar ook nog? Diabenzopyrrool is carbazool. Di (dii) boni, hij weer! Dicht en ondicht zijn poëzie en proza. Wil je de deur dichtdoen? Het dichtvuur – furor poeticus – bezielt hem. Fatsoenshalve, dicis causa, dicis gratia heb ik hem vormelijk de hand geschud.

9. Die dickensiaanse ellende behoeft een marxiaans reveil. Ga jij maar op de dickeyseat. De ontheemde kreeg dicta docta pro datis: mooie woorden in plaats van gaven. Een cicero telt 12 didotpunten. Het dieen is een organische verbinding met twee dubbele bindingen. Houdt den dief (archaïsch - houd de)! Die Kraniche des Ibykus vormen een betekenisvol toeval, een vingerwijzing Gods. Er zijn veel geneeskundige diensten: neem als voorbeeld de GD (Geneeskundige Dienst) van Almelo. De afkorting GGD staat (stond) voor de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst (de g.g.d. is de grootste gemene deler). De dienst na verkoop (GB, VD 2020) verleent service. Waar vindt men de technische dienst (td)? Hij gaat dienstdoen als matroos. De dienstbodekamer is om de hoek. Het Hollands Diep is de Moerdijk. Het schip zou uiteindelijk de dieperik in gaan (VD).

10. Waar zit dat plimsollmerk? Uit diepten van ellende: de profundis. Een bathometer meet de diepten van de zee (dieptemeter). De verkorting van Werelddierendag is dierendag. Zoölatrie is dierenaanbidding. Zeg je 'horen' voor 'hoorn', dan is er sprake van diëresis. Het dies- en jenseitige verdragen elkaar niet. Een dievenkrap belet het openschuiven van een raam. In Nederland heb je met DigiD een digitale identiteit. Het Bokmål en het Nynorsk zijn toegestane schrijftalen in Noorwegen (dat verschijnsel heet: diglossie). De dii minores zijn de mindere, lagere goden, figuurlijk van personen gezegd. Het is dijzig (diezig, nevelig) weer.