0948 Dictee donderdag 11 aug 2016 (1): dictee Column De Visserij √

Dictee - dictees [0948]

De visserij

1. Wat zou Van Dale zoal over de visserij (nee: een rij vissers is geen visserrij, maar een vissersrij) te melden hebben? Eerst maar eens zoeken met visserij*: bij visserij zelf de grote, kleine en verre visserij; verder: visserijband (radioverkeer met frequenties boven 1605 kHz, ook: visserijgolf), visserijbericht (radio, voor vissers op zee), visserijbioloog, visserijconsulent, visserijkantoor, visserijonderzoek, visserijpolitie, visserijreglement, visserijschap (bedrijfschap voor de visserij), visserijtentoonstelling en visserijzone (zeezone waarbuiten niet gevist mag worden). Voor de vissersplaats Breskens moeten we daar natuurlijk nog het Visserijfeest (of: de Visserijfeesten) aan toevoegen!

2. Er zijn ook veel woorden die op visserij eindigen: *visserij geeft o.a. (daarop wordt gevist): ansjovisvisserij, garnalenvisserij, kabeljauwvisserij, kreeftenvisserij, makreelvisserij, mosselvisserij, oestervisserij, sardinevisserij (sardine heeft als meervoud alleen sardines, sardien alleen sardienen, dus sardienenvisserij zou ook kunnen), spieringvisserij, sponsvisserij, sponzenvisserij, steurvisserij, tarbotvisserij, tonijnvisserij, tripangvisserij (stekelhuidig dier van de klasse van de zeekomkommers, lekkernij voor Chinezen en Japanners), zalmvisserij en zoutharingvisserij (ook wel grootvisserij, zo heet het kennelijk, ik zou zelf zouteharingvisserij zeggen ...). Ik noem ook nog de barnsteen-, parel- en schatvisserij. Je kunt ook vermelden, waar gevist wordt: diepzeevisserij, Kanaalvisserij, kustvisserij, Noordzeevisserij, riviervisserij, strandvisserij, wadvisserij, zeevisserij, zoetwatervisserij, Zuiderzeevisserij; of waarmee gevist wordt: beugvisserij (beug of hoekwant: vistuig bestaande uit een lijn van ruim 70 m, etc.), boomkorvisserij (kornet, kor, korre of schrobnet), hoekvisserij (hoek = haak aan een hengel enz., waaraan de visser het aas bevestigt), kubvisserij (kub of kubbe: visfuik), kuilvisserij (zakvormig visnet dat uitgezet of (gewoonlijk) voortgesleept wordt), reepvisserij (reep: lang koord met zijstukjes, waaraan de haken zitten), speervisserij (dat is al heel oud!), steekvisserij (steek = palenstaketsel waardoor zalmen, steuren enz. gestuit en in de fuiken gedrongen worden), trawlnetvisserij (sleepnet, ook: treilnet), weervisserij (weer = V‑vormige versperring in een water, uitlopende in een fuik, om vis te vangen) en zegenvisserij (met sleepnet, ook: ankernet). Zoeken op *visserij* levert weinig extra's op.

3. Ten slotte kijken we nog even naar visserij 'binnen artikelen': capopen (pen voor een dobber, gemaakt van de schacht van een pauwenveer), gronten- of gruntenzak (voor diepe gaten of kuilen), hoogaars (klein zeilvaartuig), kotter, krabschuit (voor de krabvangst), LNV = (als organisatie, niet het gebouw, dat is ministerie) Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, otterboards [bor­den of
deu­ren die een schrob­net open­hou­den] en ottertrawl (zoek maar op! = genoemd schrobnet), sardijn = verse sprot (gerookt: 'gewoon' sprot) en vroonvisserij (waarbij een deel van de vangst aan de vroonheer (vroon = viswater dat aan de landsheer behoorde, ook: vroonland) moest worden afgestaan; nee, niet: [Breskens, 2020 niet meer!] Vroon B.V.! – in gewone taal overigens bv).

0947 Dictee woensdag 11 aug 2016 (1): dictee Column Vragen, vragen, vragen √

Dictee - dictees [0947] 

Vragen, vragen, vragen

1. Komt *iseren voor? Ja: als trefwoord 522 maal [situatie 2016!], o.a. vaarwateriseren ... En *yseren? Ja: analyseren, dialyseren, elektrolyseren, hydrolyseren, katalyseren, metanalyseren en paralyseren (het basiswoord heeft steeds al een y). En *izeren? Nee, net zoals *yzeren.

2. Zijn er woorden op *cendant? Ja: ascendant en descendant. En *cendent? Ja, bnw. transcendent en descendent (dat vind je niet met *cendent, alleen het mv. is trefwoord, dus wel met *cendent*). Met *cendant* verder niets, met *cendent* ook nog: ascendenten, ascendentenverdeling, ascendentie, condescendentie (neerbuigendheid), descendentie, descendentieleer, transcendent, transcendentaal (jenseitig, tgov. diesseitig), transcendentie, transcendentalisme en transcendentiegeloof.

3. Hoeveel woorden *itis staan er in Van Dale? Antwoord: 158 [situatie 2016!]. Veel betreffen ziektes (ontstekingen), zoals cholecystitis (galblaasontsteking), cystitis (blaasontsteking), wiiitis (gevolg van gamen met een Wii), thyreoïditis (schildklier), synovitis (gewrichtsvlies), spondylomyelitis (wervels en ruggenmerg), refluxesofagitis (slokdarm), pyleflebitis (poortader) en fasciitis (bindweefsel). Een paar leuke andere (vaak vermeende 'ziektes') zijn: aanstelleritis (aanstellerij), bibberitis (hevig moeten trillen), fitis (vogelsoort), omatitis (regelzucht oma's), reglementitis (regelzucht, ook: regulitis), scandalitis (belangstelling voor schandalen), slachtofferitis (slachtoffer zijn), spionitis (angst voor spionnen) en vergaderitis (alsmaar willen vergaderen).

4. En hoe zit het met *itus? Dat zijn er minder: 46 [situatie 2016!]. Veel met spiritus, etc., maar ook coïtus en coitus illicitus (coitus damnatus, bloedschande), decubitus (doorliggen), diabetes mellitus (suikerziekte), introïtus, praecepto monitus = gewaarschuwd door een goede raad, praemonitus, praemunitus = een gewaarschuwd man telt voor twee (vgl. Engels forewarned, forearmed), primogenitus = eerstgeborene, radicitus = tot de wortel, geheel en al, radicaal, ritus met meervoud ritussen (en rite met meervoud riten of rites), testis auritis = oorgetuige (van horen zeggen ...), tinnitus (oorsuizen) en Titus (brief van Paulus, Bijbelboek).

5. Komt *ibis voor? Slechts 3 maal [situatie 2016!]: ibis (vogel) en kaalkopibis = kuifibis. Bij de voorbeeldzinnen: heilige ibis (= nijlreiger) en rode ibis (flamingo: Eudocimus ruber). Binnen artikelen, sub lemma, vallen nog te melden: alibi (wegens mv. alibi's ! VD kijkt niet naar spaties, apostroffen, accenten, etc.), evenzo: habibi's (schatjes), de koereiger (Bubulcus ibis), de schimmelkopooievaar of Amerikaanse nimmerzat (Mycteria americana) en de tantalus, de Afrikaanse nimmerzat (Ibis ibis).

6. Denkend aan gribus (rotzooi) willen we dan natuurlijk ook *ibus weten. De oogst is 46 stuks groot [situatie 2016!], waaronder (een selectie): arrectis auribus (met gespitste oren), ceteris paribus ([s], als het overige gelijk is – c.p. – met name in de economie), conjunctis viribus = met vereende krachten, gibus (klaphoed), in baribus (schertsend: contant), in (puris, puribus) naturalibus = naakt, omnibus (verzamelboek, vervoermiddel), propria quae maribus = (mv.) dingen die echtelieden passen, pro viribus = naar vermogen, salvis exceptionibus = behoudens uitzonderingen, semper, ubique et ab omnibus = altijd, overal en door allen (toegepast op de geloofsstellingen van de rooms-katholieke kerk), ski-, strooi-, mini- en taxibus, totis viribus = met alle kracht, uit alle macht en ten slotte tribus = wijk, kiesdistrict in Rome.

7. Op *icis vond ik bij de trefwoorden [in 2016!] alleen: in politicis, in de politiek, in politieke kwesties en sumptibus publicis = op overheidskosten.

8. Op *icus scoorde VD [in 2016!] maar liefst 625 treffers, waarbij: de homo economicus, de rector magnificus, de ijshockeyhistoricus en de testis classicus = de volkomen betrouwbare getuige.
 
 

0946 Dictee maandag 08 aug 2016 (1): dictee Deventer Dictee 2016 √

Dictee - dictees [0946]

Deventer Dictee 2016

De 49 onderstreepte woorden (of woordgroepen) moesten worden opgeschreven op het blanco papier (geen invuldictee dus).

Zompig gras als gedroomde eindbestemming (auteur: Özcan – Eus – Akyol)

1. Terwijl de rozenvingerige dageraad haar purperen licht over verpauperde daken van Betondorp liet schijnen, zat ik in de mudvolle tram richting begraafplaats De Nieuwe Ooster, waar de xantippe, de rücksichtslose harpij van het reclasseringsbureau, me eerder die week naartoe had genavigeerd, omwille van een geëclipseerde taakstraf, een faux pas uit het verleden, die plotseling, na een decennium, uit de paperassen tevoorschijn was gekomen.

2. Het rapaille met wie ik mij op het wijdvermaarde kerkhof moest encanailleren, gaf mij algauw een gerieflijk gevoel, omdat we allemaal, gewapend met schoffels en zeisen, min of meer lotgenoten van elkaar waren, ondanks de gemêleerde achtergrond van iedereen, die deze morgen was gebrandmerkt als falderappes.

3. Zo was er een Surinaamse creool, een malafide factotum, die Merrill heette, net als de kapitein in de beroemde Amerikaanse televisieserie The Love Boat – zijn ouders waren hardnekkig fan.

4. Ik zag een excavateur ploegen in een stuk grond van amper een vierkante meter, waar reeds een hausse aan grafzerken viel te ontwaren. Een andere gannef, van Tsjetsjeense afkomst, wilde subiet poolshoogte nemen, en wierp zijn instrumentarium op het zompige gras.

5. Eenmaal op couleur locale, die ik voor dit ravissante verhaal heb gecreëerd, ontstond een geëxalteerde stemming, want het stond er echt: Hermanus Cornelis Cruijff [vader van]. 

6. Een grafdelver, type bon vivant, rolde nonchalant een sjekkie en bevestigde ons vermoeden: dit was de laatste rustplaats van de man die El Salvador [De Verlosser, bijnaam Johan] had verwekt, met coöperatie van diens vrouw.

7. De grafstenen, versierd met Ajaxprullaria – of is dat een pleonasme? – waren duidelijk zo dicht mogelijk bij die van vader Cruijff gepositioneerd. De dode zeloten uit Mokum hadden de ijdele hoop dat Johan Cruijff op dezelfde plek ten grave gedragen zou worden. Ze wilden allemaal in zijn buurt vijf vadem onder de grond rusten. Een jaar later, toen ik gelukkig weer in Deventer woonde, moest ik aan dit tafereel denken.

8. Johan Cruijff werd in besloten kring gecremeerd in zijn woonplaats Barcelona.
 

0945 Dictee zaterdag 06 aug 2016 (1): dictee Column De coup √

Dictee - dictees [0945]  

De coup  

1. Nee, ik bedoel niet: een coupé zoals een stiltecoupé in de trein; ook geen coupe zoals de kleermakersterm – snit of vorm –, champagneschaaltje (champagnecoupe) of schaaltje voor ijsconsumptie (ijscoupe). En ook niet de coupe-file (voorrangskaart) en de coupe soleil (kapsel met plukjes geblondeerd haar). Er zijn heel veel woorden met *coup* zoals decouperen met een decoupeerzaag = zaagmachine waarin een smal, langwerpig zaagblad, dat aan één kant vastzit, op en neer be­weegt. Ik ga ook voorbij aan de begrippen coup de force (gewelddaad), coup de foudre (plotselinge en onweerstaanbare verliefdheid), coup de fouet (zweepslag), coup de grâce (genadeslag), coup de main (overrompeling, verrassing – wel dubbel-s!), coup de maître (meesterstuk), coup de pédale (pedaaltred), coup d'essai (proefstuk), coup d'état (staatsgreep), coup de théâtre (onvoorziene wending die aan een zaak gegeven wordt, ommekeer) en coup d'oeil (vluchtige blik, oogopslag).  

2. Ik wil het hebben over een 'gewone' coup, een staatsgreep (die pleeg je). Zoals hiervoor al bleek, in feite een verkorting van 'coup d'état'. In Turkije is een coup verijdeld. In het NOS Journaal (zo schrijf je dat, eigennaam, en niet zoals Van Dale: wel een NOS-journaal) hoorde ik de nieuwslezer zeggen 'koe' en de Turkijecorrespondent 'koep'. Ik was er heilig van overtuigd, dat alleen het laatste juist was. De waarheid is kennelijk anders: van VD mag het allebei! Daarmee ontstaat dan wel een probleem: wie 'koe' zegt, moet als verkleinwoord 'couptje' ('koetje') schrijven, wie 'koep' zegt moet coupje ('koepje') schrijven. Het Groene Boekje heeft coupje (dat gaat dus uit van de uitspraak 'koep' en niet van 'koe'). Van Dale heeft het verkleinwoord niet. Bij dictees is het dus het veiligst om de GB-vorm 'coupje' op te schrijven, wat er ook voorgelezen wordt!  

3. Er zijn meer van die gevallen. Een leuk voorbeeld is 'compromis'. Dat mag je van Van Dale op het eind uitspreken als 'mihs' of als 'mie'. Bij de eerste uitspraak hoort de schijfwijze 'compromisje', bij de tweede 'compromistje'. Ook hier is weer vervelend dat Van Dale de beide verkleinwoorden niet heeft. Het Groene Boekje heeft echter beide vormen, zowel compromisje [ih] als compromistje [ie]. Hier is er geen probleem bij een dictee: goed opletten hoe het woord uitgesproken wordt en het naargelang daarvan opschrijven.  

4. Er is ook nog de categorie blessure: daar mogen blessuurtje en blessuretje allebei. In dat laatste geval moet de 'uh' na de 'r' wel duidelijk uitgesproken worden! Overigens heeft GB alleen 'blessuretje', VD heeft geen verkleinwoord. Uitsmijters: crapaudje (geen t), heg, hegje, hegge, heggetje, jongen, jongetje, eau de toiletteje (altijd zó, omdat het (nog) Frans is), camping, campinkje, big, biggetje, cd'tje, café en cafeetje. 

 
 

0944 Dictee maandag 01 aug 2016 (1): dictee Oefendictee augustus 2016 (2) √

Dictee - dictees [0944]

Oefendictee augustus 2016 (2)

Biljarten

1. Ik biljart, jij biljartte, hij heeft gebiljart. Als broekenmannetje heb ik wel biljardmaal gedacht: dat wil ik ook.

2. Ik ben begonnen met libre, maar nu is het ankerkaderspel (vergelijk: cadre, een spel voor kadristen) mijn deel (een anker is een klein vierkant van witte krijtlijnen). De witte bal van aramith is de speelbal.

3. Ik speel meestal in een biljartcafé, een café billard. Daar worden veel biljartjes gemaakt. Soms sta ik op acquit (de af- of acquitstoot).

4. Bij een zwiepstoot heb ik af en toe een zwijn (beest, bofstoot, zwijntje, bofstoot, geluksstoot, arabier, koffiekan, raccroc, schimmel of varken). Ik produceer weleens een aaistoot, maar dat leidt vaak tot een touché (werkwoord: toucheren).

5. Bij het kunststoten kennen ze overigens de zweepslagdoorschietstoot. Op het biljart zie je dan een gaberiet.

6. Als je de overwinning in de achterzak zit, heb je die in the pocket. Een amorti is een geamortiseerde stoot: de speelbal stilleggen door een andere vol te raken.

7. Ik heb op de biljartacademie gezeten. Daar leer je wat de beneden- (nee, niet de bovenband!) is: die bij de afstootlijn dus.

8. Soms staan de kandidaat-spelers te queueën om met de biljartkeuen (alle met kolven, aan het uiteinde zit de pomerans) aan de gang te kunnen. Soms steun je de keu met een bok en af en toe maak je een bloque.

9. Bij het bricoleren kan de bal buitenom gaan en zelfs een butage maken. Via caramboleren en carambolage maak je caramboles.

10. Bij carotte(spel) maak je het de tegenstander zo moeilijk mogelijk. Een collébal zit niemand op te wachten: dan moet er gedecolleerd worden! Kan het gevolg zijn van ketsen.

11. Deinzen (een deins stoten) doe je meestal niet expres. Demarqueren leidt meestal tot protesten. De driehoekspositie is mijn ideaal. Doubleren ben ik een kei in en het driebanden(spel) adoreer ik.

12. Een fausse queue (misstoot) is zeker iets anders dan de bal dun raken. Hoe moet je met een gemaskeerde bal (die masqué ligt) omgaan? Heeft biliverdine trouwens een biljartgroene kleur?

13. De KBBB is de Koninklijke Belgische Biljartbond, de KNBB de Koninklijke Nederlandse Biljartbond. Hoe de dito Vlaamse heet, staat niet in Van Dale.

14. Ik was de klos, toen de ballen klotsten. De keu moet je regelmatig krijten en een kopstoot (massé – dat is masseren) is heel riskant voor het (groene) laken (nee, niet dat amme- of amelaken, waarop een lichte lunch ligt!).

15. Bij een lossebandstoot is de loopkracht belangrijk. Een bal moet wel maakbaar zijn. Met de nabeurt (nastoot) kun je alleen nog gelijkkomen. Het moyenne is het gemiddelde aantal behaalde punten per beurt; die (beurt) raak je kwijt als je 'gemist' hebt.

16. Omspelen of omstoten leidt tot applaus. Na een ontmoetings- of verzamelstoot ligt een grote serie in het verschiet, waarbij je opponent genageld zit. Het komt dan aan op rappelstoten en op serreren. Par bricole is over de band en par pistolet is uit de losse hand (niet: band).

17. Bij piqueren maak je een piqué: leg eens haarfijn uit, hoe dat gaat! Bij pomeransen speel je zwaar op effect. Poolbiljart lijkt op snooker: daarbij kun je potten!

18. Een andere naam voor biljarderen is een rotterdammertje (bal tweemaal of twee ballen tegelijk raken). Een schuiver (ruiker, stinker, stinkerd, misstoot, misslag of ui) is een slechte stoot.

19. De markeur houdt op een telbord of -lijst de stand bij. Wat is tripleren? Bij biljarten omvat de triatlon de onderdelen bandstoten, driebanden en ankerkader 71/2. Ze kennen bij het biljarten overigens ook de vijfkamp.

20. Bij biljarten kun je ten slotte aan je trekken komen met een trekbal- of stoot!

 

0943 Dictee zaterdag 30 juli 2016 (1): dictee Oefendictee augustus 2016 √

Dictee - dictees [0943]

Oefendictee augustus 2016

Het woord (de woorden)

1. Hij nam vaak het woord om zijn verboze verbositeit te tonen. Hij verwoordde daarmee zijn flux de bouche, anders gezegd: flux de paroles.

2. Bij opzoeken zie je vaak: a.v. of ad vocem (bij het woord), ook wel: a.h.v. of ad hanc vocem (bij dit woord). Indien alfabetisch, ook nog: in voce (i.v.). En we hebben ook nog: sub hac voce (s.h.v.): onder of bij dit woord.

3. Het woord 'ad verbum' is een adverbium; het betekent: woord voor woord (vertaald of te vertalen) = woordelijk, de verbo ad verbum.

4. Het woord 'dithyrambe' is een voor-Grieks woord. Het was oorspronkelijk een loflied op Bacchus, en kwam voor bij de bacchantische bacchanten op een bacchanalisch bacchanaal. Een Bachcantatefestival was dat zeker niet.

5. Ziedaar mijn rechterhand en mijn woord, ik geef er mijn hand op: en [èhn] dextra fidesque. Gebruik geen graecismen, latinismen en biblismen.

6. Een gratis dictum valt moeilijk te staven. In malam partem (pejoratief) of in bonam partem (melioratief): als Napoleon Bonaparte sprak, gold: intelligenti pauca: een goed verstaander heeft maar een half woord nodig.

7. Leerlingen zweren vaak bij het woord van de meester: in verba magistri jurare, of ook: jurare in verba magistri. Waar vind ik deze locus classicus: klassieke (bewijs)plaats (van een woord of gezegde)?

8. De woorden 'tiktak' en 'koekoek' zijn onomatopeeën. De verbi divini minister (V.D.M.) predikte Gods Woord. De retorica is de redekunst. Dit 'hooftstuk' (sic!) was verkeerd geschreven: bedoeld was 'Hooftstuk' (of misschien ook wel: 'hoofdstuk' ...).

9. Zoek maar eens op wat de spiritus asper [teken boven de Griekse rho] en (spiritus) lenis [ook zoiets] zijn. Wat hij zegt, moet je verbatim en literam – woordelijk en letterlijk – nemen. Sommige woorden moet je echt uitleggen, zoals verba causa (verba gratia, bijvoorbeeld) een verbotenus amicus, een vriend in naam.

10. De viva vox wordt viva voce overgedragen. Dat gaat erin als Gods Woord in een ouderling. Woorden zijn lucht die betekenis krijgt (Leonard Nolens). Words, words, words! (Shakespeare). In goed Nederlands: woorden, woorden! Woorden kun je ook verdraaien.

11. Bij 'verliefd, verloofd' is er sprake van acconsonantie. Hij sprak met veel ambages = omhaal van woorden (= circuitis verborum). Als je angejiddeld bent, gebruik je Jiddische woorden (goed). Het kwam a verbis ad verbera: van woorden tot klappen, tot handtastelijkheden.

12. Basisengels (Basic English) is een Engelse wereldkunsttaal, die uit 850 woorden bestaat. Is dat niet je reinste belgitude? Bravouretaal [geen 'uh' uitspreken] is grootspraak. Captatio verborum is jacht maken op fraaie woorden. Daar schiet je vast niks mee op: dicta docta pro datis = wijze woorden in plaats van gaven.

13. Epea pteroënta zijn gevleugelde woorden. Facta, non verba: geen woorden, maar daden. Expressis verbis is met zoveel woorden, uitdrukkelijk. Famous last words zouden vlak voor de dood zijn uitgesproken. Angst voor lange woorden is hippopotomonstrosesquippedaliofobie.

14. Inanis verborum torrens: een stroom van nietszeggende woorden. In terminis (ook: in totidem verbis) = met zoveel woorden. Ipsissima verba = precies dezelfde woorden, ipsissimis verbis = met precies dezelfde woorden (woordelijk). Multa paucis: [s] veel in weinig woorden.

15. Novissima verba: de laatste woorden van een stervende. Nudis verbis = in duidelijke woorden, onomwonden. Nugae canorae: mooie woorden zonder inhoud. Obscuris vera involvens: de waarheid hullend in duistere woorden.

16. Palilalie is het steeds herhalen van de eigen woorden. Bij echolalie is dat een zenuwstoornis. Een porte-manteauwoord of samentrekking is een uit twee andere woorden samengetrokken woord (bv. 'brunch' uit 'breakfast' en 'lunch').

17. Propriis verbis = precies in die woorden. Zijn er echt mensen die Standaardnederlands spreken? Wat is trouwens Opperlands?

18. Ook 'tantis verbis' is met zoveel woorden. Totidem verbis is met evenzoveel (aaneen, VD! - 2020 OK) woorden. Vel prece, vel pretio: voor geld of goede woorden.

19. Een vox clamantis in deserto = iemand van wie de woorden in de wind worden geslagen (letterlijk: een roepende in de woestijn).

20. En nog veel meer!

 
 

0942 Dictee zondag 24 juli 2016 (2): dictee Het Grote Muziekdictee √

Dictee - dictees [0942]

NB Dit was oefendictee 70 (van 856).
Ik heb niet nagegaan of dit al eerder op deze blog stond ...

Het Grote Muziekdictee 

1. Muziekschrift en notenbalk

Net zoals je bij gesproken taal een neergeschreven vorm nodig hebt, is er een systeem nodig om gespeelde muzieknoten op schrift te stellen. Daar is het muziekschrift op muziekpapier voor. We kijken eerst naar de hedendaagse situatie. Noten – let op: geen stille vennoot, voetnoot, taguanoot, sint-lambert(u)snoot, seksegenoot, kemirinoot, cashew- of cachounoot dan wel areka- of betelnoot – worden op een vijflijnige en bij uitbreiding elflijnige notenbalk genoteerd. Er zijn lange en korte noten. Een hele noot duurt vier tellen en wordt weergegeven door een open rondje, een kop. Een halve noot duurt twee tellen en wordt weergegeven door een open rondje met stok, een kwartnoot duurt één tel en wordt weergegeven door een dicht rondje met stok. De termen achtste noot, de croche, en zestiende noot, de double croche, kunt u zelf wel verklaren. De laatste twee noten krijgen één vlag, respectievelijk twee vlaggen, boven aan de stok. Het ritme is de afwisseling in korte en lange noten. Verticale maatstrepen verdelen de notenbalk in maten. Een maat kan drie tellen duren, de driekwartsmaat, vier tellen, de vierkwartsmaat, twee tellen, de tweekwartsmaat enzovoorts.

2. De toonhoogte wordt met letters aangegeven. Er zitten zeven tonen in een diatonische toonladder, aangegeven met a, b, c, d, e, f en g. Daarna komt weer de a van de (het) eerstvolgende en hogere octaaf, met zeven tonen. Als een orkest speelt, moeten de instrumenten gestemd worden. De toonhoogte 'a' – de concerttoon – behelst 440 trillingen per seconde. De afstand tussen de diverse noten kan een hele of een halve toon zijn. Zo is a – b een hele toon, b – c een halve toon, zijn c – d en d – e hele tonen, is e – f een halve toon en zijn f – g en g – a weer hele tonen. In schema:   a   1   b   ½   c   1   d   1   e   ½   f   1   g   1   a. Op een pianoklavier kun je dat goed zien. De witte toetsen vertegenwoordigen de gewone noten en waar het een hele toon betreft, zitten er nog halve tonen, de zwarte toetsen, tussen. Je kunt een noot een halve toon verhogen. Dat wordt met een kruisteken, een hekje (#), aangegeven. Meer kruisen (kruizen) kan ook: aïs is een met een halve toon verhoogde a en aïsis – met dubbelkruis – een dubbel verhoogde a, in feite een b dus. Verlaagde tonen geven we met een of meer mollen (b) aan. Zo is de bes de verlaagde b en de beses – met dubbelmol – de dubbel verlaagde b en dus in feite de a. Zo is de as de verlaagde a en de ases de dubbel verlaagde a en in feite de g.

3. Overigens moet ook de solmisatie genoemd worden. In de elfde-eeuwse muziek werd het gewoonte om een toonladder aan te geven met do – re – mi – fa – sol – la – si (– do) ter vervanging van c – d – e – f – g – a – b (– c). Daaruit zie je dat een toonladder meestal bij c begint. Voor sol wordt ook wel so gebruikt en voor si ti. De g of de sol is dus de vijfde toon van deze toonladder.

4. Als je in termen van halve noten praat, zie je in bovenstaand schema met de 1'en en de ½'en, dat er eigenlijk vijf extra halve noten zijn: tussen a en b de aïs of de bes, tussen c en d de cis of de des, tussen d en e de dis of de es, tussen f en g de fis of de ges en tussen g en a de gis of as. Op het pianoklavier zie je dus zeven witte en vijf zwarte toetsen, in totaal twaalf. Daarom spreken we ook wel van dodecafonie, twaalftoonsmuziek. 

5. Voor aan elke notenbalk staat nog het teken (I) of  (II). Het eerste is de g-sleutel of solsleutel, het tweede de f-sleutel, fasleutel of bassleutel. Als je naar het centrum van de 'krul' van de g-sleutel (de linkse) kijkt, zie je dat die om de tweede lijn (van onderen) is gekruld. Dat is precies de lijn waarop de noot g geplaatst wordt. De a staat tussen tweede en derde lijn van onder en de b staat op de derde lijn van onder oftewel de middelste lijn.

Afbeeldingen I en II

























6. NB De f staat tussen de onderste twee lijnen in! De f, die een octaaf hoger is – tel dat even na – zou op de bovenste lijn van de g-sleutel komen. De f, die een octaaf lager is, zou met een flink aantal hulplijntjes ver onder de onderste lijn van de balk met de g-sleutel komen. Waarom zou er – er zijn trouwens nog meer van die sleutels! – ook nog een f-sleutel (de rechtse) nodig zijn? Wel, de linkse notenbalk met de g-sleutel bevat de noten die dagelijks het meest bij zingen, pianospel, etc. gebruikt worden. Als je muziekstukken hebt met veel heel hoge noten, dan zouden die allemaal ver boven de vijfstreepsnotenbalk met de g-sleutel komen. Heb je daarentegen veel heel lage noten, dan komen die noten met hulplijntjes ver onder de onderste lijn van de balk met g-sleutel.

7. En voor die lage noten hebben we de f-sleutel. De gewone f zit bij de g-sleutel nogal onderaan de notenbalk (zoals gezegd, tussen de onderste twee lijnen). Bij de f-sleutel zit die f – toch al een octaaf lager – redelijk boven aan de notenbalk. Kijk naar de rechtse figuur. De 'druppel' van het teken op die balk staat op de lijn tussen de twee stippen en dat is waar die f – met een veel lagere toon – toch nog hoger op de notenbalk met f-sleutel, namelijk op de vierde lijn van onderen, dus de eerste van boven, geplaatst wordt. Genoeg over toonladders oftewel echelles!

8. Bij het noteren van muziek in notenschrift kan ook een groot aantal 'aantekeningen' gemaakt worden, waaronder de volgende met betrekking tot hard en zacht: p [pee] voor zacht, piano, pp [pee-pee] voor zeer zacht, pianissimo, en ppp [pee-pee-pee] voor uiterst zacht, pianississimo. Zo staat m.f. [èhm-èhf] voor mezzo forte en sfz.
[èhs-èhf-zèht] voor sforzando, hard beginnen en meteen zachter worden, dus één enkele toon versterkend. Het kleinerdanteken (<) wordt gebruikt voor crescendo, harder worden, het groterdanteken (>) voor diminuendo, zachter worden. 

9. Aanwijzingen

Ook kunnen aanwijzingen gegeven worden voor het tempo: snel of langzaam. Van de daarbij behorende termen noemen we: largo, lento, adagio en grave, de langzame tempi met 40 tot 60 kwartnoten in de minuut. Larghetto, andante en andantino hebben er 60 tot 90 per minuut. De matig snelle tempi zijn allegretto, moderato en allegro moderato met 90 tot 120 kwartnoten per minuut. Allegro, allegro con spirito en allegro con brio hebben er 120 tot 168 per minuut. De vijfde en laatste categorie met zeer snelle tempi heeft 168 tot 208 kwartnoten in de minuut. Die tempi zijn: allegro vivace, allegro assai, presto, prestissimo en veloce – vliegensvlug. Bij overgangen betekent ritenuto vertragen, accelerando versnellen en stringendo sneller en sterker worden. Ook voor het karakter, het gevoel waarmee gespeeld wordt, kan men aanwijzingen geven: agitato is opgewonden, gejaagd, brillante is schitterend, con brio is met vuur, cantabile is zangerig, dolce is lief(e)lijk, funebre is treurig of somber, giocoso is grappig, schertsend en pastorale is herderlijk, landelijk, bucolisch.

10. Maar dan zijn we er nog lang niet. Vivo is levendig, staccato is met afgebroken noten voordragen, spirituoso is met geestdrift, spiccato is met springende stok, sostenuto is gedragen, vigoroso is met vuur, smorzando is wegstervend, retardando is vertragend, recitando is half zingend, half sprekend, più forte is harder, krachtiger, ritardando is inhoudend, parlando is meer sprekend dan zingend, quieto is rustig, kalm, pomposo is statig, deftig, glissando is glijdend, non-vibrato is zonder trilling, perdendosi is langzaam afnemend, patetico is met hartstocht, maestoso is met waardigheid, troppo is te veel, te erg, (ma) non troppo, niet te veel, niet te erg, triste is droevig, tranquillo is rustig, kalm, bedaard, lusingando is vloeiend, vivace is opgewekt en grazioso is bevallig. Zo zou je bijna vergeten dat een virga een staartnoot is, dat de afkorting v.p. [vee-pee] volti preste betekent, sla spoedig de bladzijde om, net zoals v.s. [vee-èhs], dat staat voor volti subito. De betekenis van u.c. [uu-see], una corda, is op één snaar. Dan zijn er nog de nodige herhalingstekens zoals d.c. [dee-see], dat da capo betekent, al fine, dat van voren af aan tot het einde betekent en d.s. [dee-èhs], dal segno, dat herhalen vanaf dit teken (III) betekent. Het teken voor d.c. is overigens (IV). 

Afbeeldingen III en IV

 

 afbeelding III

 

 

   afbeelding IV

11. Om dit gedeelte af te sluiten nog dit: dolendo is klagend, con spirito is met geestdrift, col legno is met het hout van de strijkstok, à gogo is ononderbroken, appassionato is hartstochtelijk en à vue is zonder instuderen. Het voert in een niet-specialistisch dictee als dit te ver om uit te leggen wat kleine en grote terts inhouden. Toch kom je die termen vaak tegen. Een muziekstuk is geschreven in F grote terts, F-majeur of F-groot, dan wel in c kleine terts, c-mineur of c-klein enzovoort(s). De durtoonschaal slaat op majeur: een stuk kan staan in A-dur. Tegenover dur staat mol. 

12. De klassieke muziek

Om muziek te maken, te componeren, heb je bovenstaande kennis hard nodig. Muziek is al zo oud als Methusalem, de weg naar Rome of die naar Kralingen. Uit de oudheid tot pakweg 500 is weinig bewaard gebleven. Vanuit de vroege middeleeuwen tot 1000 moet vooral de kerkmuziek en in het bijzonder de gregoriaanse muziek worden vermeld. In de rest van de middeleeuwen tot 1450 werd de polyfone, veelstemmige, muziek ontwikkeld. Van toen bekende muziekvormen zijn de ambrosiaanse gezangen, het organum, het motet, de ballade, het madrigaal en de caccia, een muziekstuk waarin een jachtscène wordt uitgebeeld. In de renaissance van 1450 tot 1600 werden onder andere strikte regels voor consonantie – het goed samenklinken – en dissonantie – onwelluidendheid – ontwikkeld. Bij de barokmuziek van 1600 tot 1750 doen de monodie met de basso continuo, de harmonie en daarmee de cadensen en de strijk- en blaasinstrumenten hun intrede.

13. Tijdens het classicisme ontstaan de tekens voor dynamiek zoals de p [pee] (piano) voor zacht en de f [èhf] (forte) voor luid. De pianoforte rukt op als voorloper van de piano en de sonatevorm, het symfonieorkest en het strijkkwartet doen hun intrede. De romantiek (1810-1910) kenmerkt zich door steeds uitgebreidere composities, steeds grotere orkesten, meer en betere muziekinstrumenten en steeds complexer harmonische ontwikkelingen. Van de klassieke muziek uit de twintigste eeuw vallen te melden het impressionisme, het futurisme, de neoromantiek en het neoclassicisme, de dodecafonie, de musique concrète, het serialisme, de microtonale muziek, de aleatorische muziek en de minimale muziek of minimal music. De eigentijdse klassieke muziek wordt geacht te lopen van 1975 tot heden. Cello-etude, aria en piano-etude zijn voorbeelden van muziekstukken. De sinfonietta is een klein broertje of zusje van de symfonie. 

14. Muziek van toen en nu

De muziek van de laatste vijftig, zestig jaar wordt ook wel pop genoemd. Van de grote verscheidenheid daarin geven we met veel andere muziek – ook die uit oude tijden – rijp en groen een vrij willekeurige en ongeordende potpourri. Klezmorim spelen klezmer, de traditionele Joodse muziek. Zydecospelers vertolken volksmuziek van bij de Mississippi. De verzamelnaam voor r&b [ahr-èhn-bie], reggae, hiphop en funk is urban. Tex-mexmuziek is van Texaans-Mexicaanse oorsprong. Soukous is een muziekstijl met Cubaanse ritmes en Afrikaanse gitaarloopjes. Cubaanse muziek met West-Afrikaanse elementen heet ook wel son. Softpop is een voorbeeld van soft music, soca staat voor soul en calypso. Ska is ontstaan uit Jamaicaanse muziek, jazz en rhythm-and-blues. De sicilienne is een muziekstuk bij de Spaanse herdersdans, de kwaito is Zuid-Afrikaanse dansmuziek, kawina is creools-Surinaamse dansmuziek, net zoals kaseko. Schrammelmuziek komt uit Oostenrijk en schmalz is sentimentele muziek.

15. Scat is improviserend zingen bij de bebopjazz met als voorbeeld 'heybaberiebah'. Rockabilly is een combinatie van rock en
country-and-westernmuziek. Requiem is muziek bij een requiemmis, dus weer eens iets anders dan jitterbug en jivemuziek. Rebetika is melancholieke, Griekse volksmuziek en rai is Algerijnse bedoeïenenmuziek. Er bestaat muzikale prozac, muziek die de stemming gunstig beïnvloedt. Praise is opgewekte christelijke muziek en hillbillymuziek is countrymuziek. Je hebt heavy metal en hardtrance. Plingplong is experimentele muziek, iets anders dan merseybeat en mellow house.

16. Muzak is behangmuziek en moma is een Kaapverdische muziekstijl. Middle-of-the-roadmuziek is pretentieloos, mbalax is een muziekstijl uit Senegal en lingala is volksmuziek uit Congo. We kennen latin rock, gothic, en gnawa, een Noord-Afrikaanse muziekstijl. De gavotte is een muziekstuk in tweedelige maatsoort en freestyle is improviserend. Bij flamencomuziek horen gitaar en castagnetten, entr'actemuziek is iets heel anders. Drum-'n-bass is popmuziek. Verder heb je jungle, stonerrock, cold wave uit de jaren 1975-'80, new wave en close harmony. Je kunt chillen met chill-out, dat is rustige muziek, terwijl charivari ketelmuziek is. Uit de Bijbel kennen we het Hooglied, het Canticum Canticorum. Cajunmuziek is folkloristische muziek, cabarock is rockmuziek met cabareteske teksten. De bourree is een snelle rondedans uit de Auvergne met bijbehorende muziek.

17. De bhangra is een Aziatische muziekstijl, de tropicalia een Braziliaanse. Je hebt beiaardmuziek, maar batucada is opzwepende Braziliaanse dansmuziek. Arrenbie, r&b [ahr-èhn-bie], ambient en housemuziek zijn ingeburgerde begrippen. Kun je daar ook een Edison mee winnen? Niet zo bekende muziek is alt.country (alternative country). Emocore lijkt op hardcore en softcore. Zou Eskimomuziek ook swingmuziek zijn? Oi is een uit de punk voortgekomen muziekstijl van de skinheads. Kent u skifflemuziek en hiphopmuziek, krontjongmuziek, synthesizermuziek? Op bluesgebied is ook het nodige te beleven: chicagoblues, bluesrock, countryblues, deltablues, mississippideltablues, rhythm-and-blues en talking blues. Technohouse is elektronische housemuziek. We besluiten met een lijst van allerlei op elkaar lijkende genres: acid jazz, acid house, shockrock, rootsrock en postrock, jazzrock, neopunk, folkpop, afrobeat, swingbeat, nederbeat, discobeat, dansbeat, breakbeat, backbeat, afterbeat, sweetjazz, popjazz, rockjazz, jazzrock, jazzfunk, hotjazz, freejazz, etnojazz, afrojazz, cooljazz en funkrock. 

18. Muziekinstrumenten

Als je jezelf niet tot zingen of neuriën beperkt, heb je meestal een muziekinstrument nodig om te musiceren. Een vocalise is trouwens een zangoefening op een klinker of op 'la'. Je kunt ook passief muziek bedrijven door naar een vauxhall, een tuin voor muziekconcerten, of een concours te gaan, een taptoe of een symfonie – een veelstemmig muziekstuk met als antoniem kakofonie – te beluisteren, een aapjesorkest te bezien of een soirée musicale te bezoeken. Maar daar gaan we niet van uit, u gaat zelf spelen. U volstaat niet met luisteren naar een mp3-speler.

19. Er zijn instrumenten te kust en te keur. We beginnen met de snaarinstrumenten. De piano komt straks apart. Maar we hebben ook de citer en de harp, het klavichord, het oudste snaarinstrument met toetsen, de monochord, een oud eensnarig instrument en de pentafoon, een vijfsnarig instrument. De teorbe is een basluit, de psalter een dertiensnarige harp, de koto komt uit Japan, de bouzouki is Grieks, de balalaika is een Russisch snaarinstrument, de baglama is van Turkse komaf met drie snaren en een kantele is een halsloze citer. Een cimbalom is een grote citer. Een wahwahgitaar werkt met een wahwahpedaal en maakt vooral pop- en rockmuziek. Een slideguitar (slidegitaar) wordt gebruikt bij hawaïmuziek.

20. De viool – bijvoorbeeld de barokviool – is een bekend strijkinstrument. In deze categorie valt ook de cremona, een soort van viool, in Cremona gemaakt. We kennen de violon d'Ingres, de gamba of viola da gamba, een knieviool, vermontevioleparken hoort niet in dit rijtje thuis, de viola of viola da braccio en een altviool. De vedel is een middeleeuwse voorloper van de viool, de rebab is een tweesnarige viool uit Indië, de pochette is een zakviooltje en een viool wordt ook wel klaaghout of jammerhout genoemd. Voor wie amuzikaal is, is de vraag: "Wat is lelijker dan één viool?" Antwoord: twee violen! Een kemenche is een Turkse schootviool, op een viool zit een g-snaar, maar de kwint is de hoogste en dunste vioolsnaar. Een goezla is een eensnarige viool, op een viool kun je fiedelen, maar ook een viooletude spelen. Een erhu is een tweesnarige Chinese viool en colofonium is vioolhars om de haren van een strijkstok mee te harsen. De cello, ook wel violoncello of violoncel genoemd, is gestemd tussen de altviool en de contrabas in. De bratsch is een driesnarige altviool, ook wel zigeunerviool genoemd. Er zijn naast barokviolen ook Amati's. Als je alleen speelt, is een violino principale oftewel soloviool wel plezierig, maar als je een strad of Stradivarius bezit, ben je natuurlijk helemaal spekkoper.

21. Arpeggione, octobas, polychord en rebec zijn strijkinstrumenten, net zoals sordino, de vedel, de knieviool en de viola d'amore uit de violafamilie. Een sarangi is een Voor-Indische viool.

22. De piano is een veel bespeeld instrument. De mbira is een Zimbabw(e)aans muziekinstrument, ook wel duimpiano, kafferpiano of lamellofoon geheten. De spinet is een voorloper van de piano. Kent u de honkytonkpiano en de boogiewoogiepiano? De piano stamt af van de pianoforte. Een mechanische piano wordt ook wel een tingeltangel of pianola genoemd en op een oude, ontstemde piano, een rammelkast, kun je t(j)ingelen. Een vis-à-vis is een dubbel klavecimbel.

23. De vaardigheid om een blaasinstrument te bespelen heet embouchure. Bij die blaasinstrumenten is er keuze te over: de helicon, een cirkelvormig gebouwde contrabastuba voor militaire muziek, de ocarina, het organum, de oboe d'amore, een lager gestemde hobo, de schalmei met dubbelriet, de sarrusofoon, de piston (van koper), de cornet-à-pistons, de ophicleïde, een voorloper van de tuba, de kornet, een hoog koperen blaasinstrument, de fagot en het eufonium. De dulciaan is een blaasinstrument uit de renaissance. De Aboriginals bliezen en blazen op een didgeridoo. Een calandrone is een houten blaasinstrument met twee kleppen, een Italiaanse schalmei. Een gewone schalmei werkt met een dubbelriet. Een aulos is een schalmei uit de Griekse oudheid.

24. Het orgel kent vele varianten. Denk maar aan een hammondorgel. Een gewoon orgel heeft orgelregisters of orgelstemmen: vox humana en vox angelica, tremulant, tremolo, balgregister, bourdon, dulciaan, cimbaal, fagotregister, fluitregister, gamba, hobo, klarinet, kromhoorn, mixtuur en musette, neusregister, octaaf, quintadeen, regaal, salicionaal, spitsfluit, trechterregaal, trombone, trompet(register), veldfluit, viola, vioolregister en vulstem. Je hebt draaiorgels en een pierement is een groot straatorgel.

25. Van de slaginstrumenten noemen we de pauk of keteltrom. De guiro is een klein instrument. De kalebas en de kendang vinden we bij de gamelan. Verder kennen we de logdrum, de xylofoon en de cinellen, kleine koperen bekkens. De tombak is een grote Iraanse vaastrommel. De bespeler van een slaginstrument heet slagwerker of percussionist.

26. Bij de diversen noteren we de angkloeng (anklong), een Soendanees instrument met bamboepijpen. De accordeon heeft een blaasbalg en metalen tongen. De harmonica heeft onder meer twee toetsenborden en een balg. De mellotron is een elektrisch muziekinstrument en de rasp komt uit Zuid-Amerika. De synthesizer kent u, de valiha komt uit Madagaskar, de bonang is een slaginstrument bij de gamelan, bestaande uit kleine gongs op een rek. De clave bestaat uit twee hardhouten staafjes. De volgende mededelingen passen ook wel binnen 'diversen'. Vogueing is het aannemen van poses op dansmuziek. Tae-bo is conditietraining op muziek.

27. Zouk is dansmuziek, bestaande uit een creoolse mix van Afrikaanse gitaarstijlen, Caraïbische pop en Amerikaanse funk. Streetrave is een demonstratie met muziek of zang. Worship is een stroming binnen de gospelmuziek, waarbij de aanbidding centraal staat. Een winti is een bovennatuurlijk wezen dat met sterk ritmische muziek kan worden opgeroepen. Western is populaire muziek uit het westen van de VS [vee-èhs]. Het coloriet is de kleurschakering van muziek.

28. Ken uw trappen van vergelijking: ondermeer, ondermeest, ondermeester…