0543 Dictee zaterdag 07 mrt 2015 (2): dictee Werkwoorden en zelfstandige naamwoorden √

Dictee - dictees [0543]

Werkwoorden en zelfstandige naamwoorden

Het verschil tussen deze twee lijkt subtiel als ze op elkaar betrekking hebben tenminste, en dat is ook zo, maar soms moet je goed opletten: ik geef een aantal voorbeelden.

1. Lopen, ik loop (de zogenaamde stam), wij lopen, ik liep, zij liepen, we hebben gelopen. Heel normaal allemaal, behalve dan dat het een sterk werkwoord is, dus niet ik loopte, wij loopten, ik heb geloopt. Als je hier znw. mee creëert, is alles normaal: loopgraaf, loopoefening, loopas (van een machine) en looppas, loop-in-'t-lijntje (jonge matroos), looppapegaai (de Nieuw-Zeelandse kakapo kan niet vliegen), looptelefoon (zou dat een gsm'etje zijn?) en looptijd.

2. Douchen wordt gewoon zwak verbogen: ik douch (stam), wij douchen, jij douchte, wij hebben gedoucht (voor die eind-t moet je naar de verleden tijd kijken!). Het znw. is hier niet de stam van het ww. maar 'douche', vandaar: een douche nemen, doucheslang, douchecel en douchecabine.

3. Stressen: ik stres (stam), jij strest, hij streste, wij stresten, jullie hebben gestrest (maar je kunt ook wel gestrest (bnw.) zijn = aan stress lijden). Daarmee is meteen het znw. duidelijk, op zijn Engels, nog met dubbel-s! En dus krijgen we: stresskip, stresssymptoom (!) en stressziekte.

 

4. Ook bij typen moet je opletten: ik typ (stam), zij typen, hij typte, wij hebben getypt (voor die eind-t moet je naar de verleden tijd kijken, het kofschip of wat dies meer zij, is overbodig!) Je zou als znw. wellicht typwerk en typfout * verwachten, maar correct is – vreemd genoeg – typewerk en typefout *, al zou je bij dat laatste veeleer aan een 'een type fout' denken dan aan een fout bij het typen …

* 2020: let op, beide vormen goed!

 
5. Tackelen is vernederlandst (dus niet tacklen of zo): ik tackel, hij tackelt, jij tackelde, wij tackelden, zij hebben getackeld (voor die d naar de verleden tijd kijken!) Het znw. is nog op zijn Engels: een gemene tackel, tackelaar, een bloktackle, een sliding (tackle) en een vliegende tackle.
 
6. Dribbelen lijkt daarop: ik dribbel, hij dribbelt, zij dribbelde, wij dribbelden, zij hebben gedribbeld (kijk voor de eind-d naar de verleden tijd!) Het znw. (Engels: dribble) is vernederlandst tot een dribbel en dus hebben we: dribbelaar en dribbelkoning.
 
7. Smeden, smeedde, gesmeed (d: zie de verleden tijd!) Ik smeed, de smid smeedt, wij smeedden, jij smeedde, zij smeedden, wij hebben gesmeed. Let ook nog op: het gesmede (één d!) ijzer! Let op: bij sleeën en sleden 2 mogelijkheden!
 
8. Een buitenbeentje is ook het werkwoord skiën (net als taxiën): ik ski (stam, misverstand onmogelijk), jij skiet (e vanwege de uitspraak), ski je?, ski (gebiedende wijs), wij skiën, ik skiede, wij skieden, zij hebben geskied, we hebben skiënd de vakantie doorgebracht.
 
9. Nog willekeurig een paar zaken: ik cros (maar de cross), ik volleybal (maar ik paintball – vanwege de lange-oh-uitspraak), ik scoor (maar de score), ik sms'te (sms'en), een sms'je, updaten, geüpdatet [uitspraak 'deet'], upgraden, geüpgraded [uitspraak 'greet' met de g van goal] en ge-e-maild en ge-i-bankierd.
 

10. Soms is het zoeken van voorbeelden als het zoeken van een speld (of naald) in een hooiberg. Maar stel nu eens dat je in een hooiberg naar een speltbrood moet zoeken … Overigens: spelt is van nature een tarwesoort, maar dat vind je niet in VD, wel via Wikipedia! 2020 VD, spelt = grove tarwe.

 

0542 Dictee zaterdag 07 mrt 2015 (1): dictee Ditjes en datjes (29) √

Dictee - dictees [0542]

Ditjes en datjes (29)

A. Schrijf je nu Rijksoverheid met een hoofd- of een kleine letter? Moeilijk probleem. De eVD en GB kenden alleen 'rijksoverheid', dus op grond daarvan een kleine letter (het Rijk, maar alle afleidingen 'klein'). Echter, er is een site Rijksoverheid.nl: daar en op andere verwante sites wordt een hoofdletter geschreven. Gelukkig ook nog even in de online-VD gekeken: en jawel, die heeft weer (stiekem) naast (een) rijksoverheid, nu toegevoegd (de) Rijksoverheid.

B. GB [2005]: de afgekorte namen van wetten schrijven we met hoofdletters, ook als de uitgeschreven vorm (deels) kleine letters bevat: 1) geen probleem bij AOW = Algemene Ouderdomswet (ook in GB en VD), 2) ogenschijnlijk ook geen probleem bij de Wet op het voortgezet onderwijs. Ik heb geen andere aanduiding kunnen vinden dan WVO (niet in de woordenboeken en niet (snel) te traceren op internet, en dus volgens de regel uit GB), 3) wel een probleem met WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning, voorheen zo in VD). Wat staat er namelijk iets verder daar in GB: als een andere schrijfwijze ingeburgerd is, bijvoorbeeld onder ambtenaren, dan geldt het donorprincipe. En jawel, op internet overduidelijk Wmo = Wet maatschappelijke ondersteuning, afkorting Wmo). Bij dictees kan er ruzie ontstaan: wel of niet (oude) papieren VD of de online-VD, in de toekomst zal dat niet meer zo zijn, want VD heeft naar de ambtenaren geluisterd en schrijft nu echt: Wet maatschappelijke ondersteuning = Wmo.

C. De eerste serie oude dictees van voor 2008 is inmiddels gecontroleerd en klaar. Het zijn er 31 geworden. De tweede serie is op een oor na gevild (18 stuks) en er komt nog een derde serie, waarvan ik de omvang later zal melden.

D. Van dat hele grote bestand zijn wegens doublures en dictees met tig plaatselijke woorden en uitdrukkingen, er maar 6 overgebleven. Inmiddels heb ik die met het bestand van 18 dictees samengevoegd tot een bestand van 24 dictees. Ergo: u kunt (kon) nu dus twee bestanden met 31 resp. 24 dictees bestellen!

E. Mij werd gevraagd: is fiscus een goede aanduiding voor penningmeester en heeft dat woord een meervoud? Antwoord: fiscus heeft geen meervoud en het is beslist een onjuiste aanduiding van een penningmeester. Volgens VD is de fiscus a) de staat als belastingheffer, synoniem: staatskas, schatkist en b) (metonymisch) de gezamenlijke belastingambtenaren, synoniem: belastingdienst. Synoniemen voor penningmeester zijn: quaestor, schatbewaarder, schatmeester, thesaurier en trezorier. Bij studenten wordt het dagelijks bestuur meestal gevormd door de preses (niet meer met ae, vervanger: vicepreses), abactis (secretaris, vervanger: viceabactis) en quaestor (dat weer wel met ae, vervanger: vicequaestor).

Let op: in 2020 hebben GB en VD fiscus met mv. fiscussen wel als penningmeester (als belastingheffer blijft het woord zonder mv.

 

0541 Dictee vrijdag 06 mrt 2015 (1): dictee Groot Leerpark Dictee Dordrecht √

Dictee - dictees [0541]

Groot Leerpark Dictee Dordrecht 2015

Participatiemaatschappij

1. Het hing al jaren in de lucht: de verzorgingsstaat moet veranderen. Mede onder invloed van de crisis van de laatste jaren maakt de overheid fundamentele keuzes en wijst daarbij vooral naar de eigen verantwoordelijkheid van de burger. Echter een zorgzame samenleving, waar mensen naar elkaar omzien, kan dat wel in een tijd waarin het individualisme hoogtij viert?
 
2. Een deel van de bezuinigingen die de Rijksoverheid* inboekt, wordt gerealiseerd door middel van decentralisaties. Met ronkende namen als Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo**), Participatiewet en Jeugdwet, worden verantwoordelijkheden in plaats van bij Rijks- en provinciale overheid als de wiedeweerga bij lokale overheden ondergebracht. De aanname daarbij is dat gemeenten meer maatwerk kunnen leveren en creativiteit aan de dag leggen en dat het daardoor allemaal goedkoper wordt. Het eerste klopt zeker, het tweede valt te betwijfelen.
 * geen officiële instelling, ze schrijven het wel zelf zo op internet. Let op: ook nu in online-VD met hoofdletter (terwijl het algemene begrip (een) 'rijksoverheid' blijft bestaan.

** zo op de website Rijksoverheid (en ook in VD!): donorprincipe gaat voor regels van GB! 

3. Om dit te effectueren, kiezen veel gemeenten zelfredzaamheid als uitgangspunt. Deze benadering is correct, maar impliceert dat de sociale netwerken van mensen worden aangesproken. Niet iedereen is een doe-het-zelver. Ter illustratie: jij hebt een zaag, je achterachterneef heeft een boormachine, dus kun je een karwei doen.

 
4. Het probleem van de huidige, individualistische maatschappij is dat veel, zo niet de meeste hulpvragers, juist een functionerende sociale infrastructuur ontberen. Ze hebben wel een zaag, maar kennen slechts buurtgenoten met eveneens een zaag of een oudtante in Verweggistan in bezit van een boormachine. De klus kan dan sowieso niet worden geklaard of ambtelijk gezegd: deze personen kunnen niet participeren. Zulke zorgvragers zijn geen zielenpieten, maar hebben een aanvullend sociaal netwerk nodig. Hierin voorzien is de belangrijkste taak van de burgerlijke gemeente.
 

5. Daarbij zijn bondgenoten nodig zoals de kerken, maar ook samen met zorginstellingen, sportverenigingen, buurtclubs, welzijnsorganisaties, vrijwilligers, buurtgenoten en vele andere georganiseerde sociale verbanden is het mogelijk die zorgzame samenleving te bereiken. Binnen deze betekenisvolle netwerken voelen mensen zich thuis en is er gereedschap voor elke klus in de participatiesamenleving!

 

0540 Dictee donderdag 05 mrt 2015 (1): dictee Ditjes en datjes (28) √

Dictee - dictees [0540]

Ditjes en datjes (28)

A. Ook geschrapt door VD: foergon = 1) (verouderd) wagen met een gaffeldissel, 2) lange overdekte legerwagen voor bagage, 3) (gewestelijk) goederenwagen van de spoorwegen, 4) vrachtwagen.
 

B. Er kwam ook nog een vraag binnen over 'ook alweer': zo moet je dat schrijven bij een dictee, want daar zijn GB en VD de norm. In de eVD stond bij 'alweer' (versterking van weer) niets (hierover). Bij 'weer' kwam je tegen: ook (al) weer = ook weer. In de oVD is bij 'weer' nu alleen te vinden 'ook weer' (synoniem: ook alweer) en bij 'alweer' staat nu: ook alweer, synoniem: ook weer. Hoe zat het dus ook alweer? Wel, dat weet je nu dus. Goed is ook alweer, fout is ook al weer.

C. Een zelfde soort probleem treedt op met 'al gauw' en 'algauw'. In dat opzicht is de oVD t.o.v. de eVD niet veranderd. GB geeft bij 'algauw' de betekenis spoedig (bijwoord) en VD geeft haastig, spoedig (bijwoord van tijd). De betekenis van 'al gauw' kan dus alleen maar zijn 'al snel'. Een voorbeeldzin met 'algauw': het debat verzandde algauw (= spoedig) in borrelpraat (enige vindplaats in eVD en oVD). Bij 'al gauw' vinden we ongeveer 10 voorbeeldzinnen zoals: 1) de zeug moet al gauw (= al snel) keuen en 2) Het publiek ging al gauw (= al snel) meezingen. Het onderscheid lijkt daarmee niet voor 100% waterdicht …

D. Er is een werkwoord sofisticeren (met c, een k mag hier niet): suiker toevoegen aan bier of wijn om het gistingsproces te versnellen. In dat verband is het vd. gesofisticeerd. Dat laat onverlet dat er ook bijv. nw. gesofisticeerd = gesofistikeerd zijn, de betekenis daarvan is echter gelijk aan, of ligt dicht bij, de betekenis van 'sophisticated'.

E. Leuke woorden voor een dictee: ladies' night (meervoud: ladies' nights) en ladies' day (meervoud: ladies' days). Maar NL: de lady's gingen op stap.

F. Raar, toch? VD vind 'low profile' een bijwoord (onopvallend), maar 'high profile' een bnw. (opvallend). 2020: beide (pred.) bnw. En je weet wat een hipo [haaj-poo, high potential] is? Zoek het anders maar op!

G. Meteen even gezocht op '*profil*': coprofilie (seksuele lust veroorzaakt door uitwerpselen), en profil (van opzij), (her)profileren etc., profilen (een typering geven van …), profil en trois-quarts (zoek maar op), profiler (criminoloog die daderprofielen maakt), profilometer (toestel om de ruwheid van een oppervlakte te bepalen), profil perdu (zoek maar op - met hoofd afgewend).

 

0539 Dictee woensdag 04 mrt 2015 (7): dictee Ditjes en datjes (27) √

Dictee - dictees [0539]

Ditjes en datjes (27)

A. Wist je al, dat VD nu naast lemma 'welbeschouwd' ook het lemma 'goedbeschouwd' heeft? Binnen de artikelen (sub lemma) is alles daarop nog niet aangepast, maar alla. 2020:ook nuance mogelijk tussen welbeschouwd en wel beschouwd.
 
B. Het lemma 'hach' is helemaal verdwenen in de oVD, dus kennelijk mag ik de uitdrukking 'hach noch wach zeggen' niet meer gebruiken. Gelukkig staat de uitdrukking 'heg (of weg) noch steg weten' er nog wel in … Ook hachje.
 
C. Bij 'decalogus' zijn de tien geboden tot kleine letters gedegradeerd; bij de tiengebodenplant was dat natuurlijk allang zo.
 
D. Elke wijziging in het Groene Boekje is te traceren en te dateren, omdat er van de wijzigingen een secure erratalijst is. Bij VD zijn het eigenlijk een stel stiekemerds, want alle wijzigingen worden 'onder het maaiveld' van de lezer uitgevoerd. Dat was eerder ook al zo. Als je in 2005 een eVD gekocht had, en je integreerde daar dan later de Jaarboeken mee, dan bleken er ook inenen door allerlei correcties te zijn aangebracht, waar je niet om gevraagd had. Op zich niet erg, maar wel voor dictees, waar 2005 de norm was, en niet de wijzigingen uit de jaren erna. Dus continu onzekerheid daarover en eigenlijk moest je dus continu in de papieren VD van 2005 kijken, of daar wel stond, wat er stond (in de 'stiekem aangepaste' eVD dan). Na 2015 zijn ook de correcties in oGB niet meer te traceren en een groot probleem: al jaren toegezegd dat je ook het oGB alfabetisch zou kunnen doorlopen: quod non!
 
E. Een mooi voorbeeld daarvan is (VD 2005) 'phylum': elk van de hoofdgroepen waarin het dierenrijk verdeeld wordt, bv. de gewervelde en de ongewervelde dieren, synoniem: stam, meervoud: phyla. Laat dat nu 'fylum' en 'fyla' geworden zijn in de oVD! En dan is het maar raden naar wannéér nu wel die wijziging is aangebracht … Toch een poging: bij mij zijn de Jaarboeken tot en met 2010 geïntegreerd in de eVD en toen was het nog 'phylum'. Het Jaarboek 2010 bevat alle nieuwe woorden die in het jaar 2009 zijn verschenen. Op 1-1-2010 was het geheid dus nog 'phylum'. Maar er is nog iets: in mijn eigen – in heel Breskens – wereldberoemde LIJST stond nog 'phylum'. Op grond daarvan durf ik wel te stellen dat de wijziging in 2014 of 2015 heeft plaatsgevonden, want anders was het me zeker opgevallen. Zo laat VD je maar een beetje voor Sherlock Holmes spelen met je holmespet op, die overigens naar die detective is genoemd …
 

F. De melding over 'fylum' kwam overigens van Johan de Boer, waarvoor dank. Ik zal zijn naam niet continu vermelden bij alles wat hij me aandraagt, want dan zou ik bezig blijven …

 

0538 Dictee woensdag 04 mrt 2015 (6): dictee Noch https://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1247

Dictee - dictees [0538]

Noch

1. Ik wilde het eens over het ouderwets aandoende woordje 'noch' (betekenis: en ook niet) hebben. Dat komt best nog (!) veel voor. Ik maak een vrij willekeurige selectie en kies vooral uitdrukkingen die leuk zijn of erg ingeburgerd: 1) onverzettelijk te zijn in het goede, noch ter rechter- noch ter linkerhand daarvan af te wijken, 2) van boe noch bah weten (niets), ook: boe noch bah zeggen 3) dag noch uur weten (naar Mattheus 24:36), 4) directelijk noch indirectelijk en 5) de bleke dood spaart klein noch groot (spreekwoord)

2. Verder: 6) er is met hem te eggen noch te ploegen, er valt mee te eggen noch te ploegen, 7) zich om God noch gebod bekommeren (een goddeloos leven leiden), 8) gij zult u geen gesneden beeld, noch enige gelijkenis maken (Statenvertaling, uit de tien geboden, de decaloog), 9) ergens heg noch steg (= smalle weg, denk maar aan steeg) weten, 10) van hoeten noch toeten weten = van toeten noch blazen weten, 11) hij weet van hot noch haar: 't is een echte domoor en 12) hulster (omhulsel van wijnfles of bed) noch bulster (zak waarin het bed zit, strozak) hebben = doodarm zijn,

3. Ook nog: 13) dat raakt kant noch wal: dat lijkt er niet op, dat is glad verkeerd, dat is onzin, 14) van klok noch klepel weten: geen erg in de tijd hebben, niet weten hoe laat het is, ook: (figuurlijk) van iets totaal geen verstand hebben, 15) wat hij vertelt, heeft kop noch staart: het is geheel verward, daar is geen touw aan vast te knopen, 16) kosten noch moeite(n) sparen: alles wat in iemands vermogen ligt, doen om een plan e.d. te realiseren, 17) kind noch kraai hebben: geen naaste bloedverwanten hebben, voor niemand te zorgen hebben, 18) daar zit of is kraak noch smaak aan: (eigenlijk, van voedsel, gerechten) is smakeloos, (figuurlijk) van andere zaken waar ‘niets aan’ is, 19) bloemen noch kransen: formule op rouwbrief en 20) kruis noch munt hebben: geen geld hebben.

4. Ten slotte: 21) daar is lezen noch bidden voor: daar is niets aan te verhelpen, 22) ik heb tijd noch lust (zin), 23) noch de een, noch de ander: geen van beiden, 24) vader was noch in de voor-, noch in de achtertuin, 25) hij heeft noch om noch aan: hij is uiterst armoedig gekleed, 26) paal noch perk kennen: geen grenzen weten, 27) ik heb er part noch deel aan: ik ben daaraan helemaal onschuldig, ik wist er niets van, 28) rust noch duur hebben of kennen: nergens kunnen blijven, 29) taal noch teken (van zich) geven, laten horen: niets van zich laten horen, 30) van Teeuwis noch Meeuwis weten: geen duidelijk besef meer hebben, door dronkenschap, een slag op het hoofd enz., 31) vis noch vlees, vlees noch vis: het een noch het ander en 32) wik noch wak zeggen: geen boe of bah. Enfin, als u het nou nog (!) niet weet ...

0537 Dictee woensdag 04 mrt 2015 (5): dictee Ditjes en datjes (26) √

Dictee - dictees [0537]

Ditjes en datjes (26)

A. Ballon d'essai (proefballon) had al geen meervoud in de eVD, maar is nu in de oVD helemaal geschrapt. Zo had avant-corps in de eVD ook nog het meervoud avant-corpsen, maar dat meervoud is nu in de oVD verdwenen … Het lemma zelf staat er overigens nog wel in. 2020: beide mv.-vormen goed!
 
B. De NTU meldde, dat de conclusie 'koffiezetten' wel in GB en 'theezetten' niet – dus moet je 'thee zetten' los schrijven, in het dagelijks leven niet de juiste conclusie is. Naar analogie moet je echt 'theezetten' schrijven, temeer (des te meer) omdat zulks wel in VD staat. Dat bij dictees wellicht andere regels en redeneringen worden gevolgd, staat daar los van. Waarvan akte.
 
C. Was een kadodder vroeger (eVD) een uit het nest gevallen vogeltje, een klein of onbenullig persoontje of (spottend) een klerikaal, nu (oVD) zou het (Belgisch-Nederlands, spottend) een aanhanger van een christendemocratische partij zijn. Raar!
 
D. Sjing-boem, pats-boem en knots-boem zijn tussenwerpsels, met 'rats boem' is het iets anders: daar is 'rats' volgens VD een bijwoord, in dit geval bij 'boem' en daarom schrijven we het los. Let ook op retteketetsjingboem, tussenwerpsel, klanknabootsing van een 
trompet en aanduiding van de fanfare. 2020: rats-boem ook met koppelteken!
 
E. Een heel gemene: ik-weet-niet-wat, ik-weet-niet-waar,
ik-weet-niet-hoe en ik-weet-niet-wie zijn znw. Echter: ik weet niet welke (kant het uitgaat) is 'gewoon' een bnw. en dat schrijven we dus los!
 
F. Er staat een paar schoenen op de gang in het hotel. In dit geval zijn het er beslist twee en wel een linker- en rechterschoen die bij elkaar horen. Er staan een paar schoenen in de keuken. In dit geval gaat het om een aantal schoenen (2 of meer) die niet per se bij elkaar horen!
 
G. Aantal. Het aantal bezoekers was verrassend groot. Zo'n zin met 'het' staat altijd in het enkelvoud. Bij 'een' kan het allebei. Een aantal ouderen ging(en) uit wandelen. In dit geval kun je 'aantal' vergelijken met 'groep'. Als er een bnw. voor staat, meestal enkelvoud: een groot aantal leerlingen was afwezig (nadruk op aantal). Maar ook: een aantal leerlingen waren aanwezig (nadruk op leerlingen). Zie verder ook: https://taaladvies.net/taal/advies/vraag/16 - 2020 OK!
 

H. Wil je ook nog weten hoe het met 'groep' zit, kijk dan op https://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1247 - 2020 OK!