Dictee – dictee [3709]
BeNeDictee 2024-09, volgnummer 89
De 70 genummerde, vet en onderstreepte items moesten worden ingevuld.
Toelichtingen tussen [ en ]
Le petit caporal (= Napoleon, auteur: Frank Denys)
1. In lijstjes met ’s werelds meest invloedrijke historische figuren eindigt hij steevast in de top tien, zijn alom bekende 1 naam is alomaanwezig 2 in cognacs met de kwaliteitsaanduiding VSOP 3 [very superior old pale], in de beroemde met een nieuwe waspapieren wikkel geëmballeerde 4 [denk aan emballage] snoepjes uit Breskens, in de Belgische mandarine 5 [met mandarijnschillen bereide likeur] en in casino- en restaurantketens.
2. Het zal u al duidelijk zijn dat ik het heb over Napoleon, een fascinerende figuur, nu eens neergezet als een machtswellustige despoot, dan weer als een visionaire hervormer.
3. Napoleone di Buonaparte werd geboren in Ajaccio, hoofdstad van het Franse eiland Corsica, in 1769 op 15 augustus, de dag van Maria-Tenhemelopneming 6 [15-08]. Zijn ouders behoorden tot de lagere adel en het was vooral zijn moeder Laetitia die de jonge Napoleon de nodige discipline bijbracht terwijl zijn vader hem stimuleerde in zijn studies. Napoleon had geen aanleg voor talen en sprak zijn hele leven een soort koeterwaals 7 [onverstaanbaar gebrabbel, koetertaal], d.w.z. Frans met een Corsicaans accent. Hij muntte wel uit in wiskunde en tijdens zijn militaire opleiding genoten geschiedenis en literatuur zijn belangstelling. Zo is bekend dat de roman Die Leiden des jungen Werthers 8 van Goethe zijn livre de chevet 9 [lievelingsboek] was.
4. In 1789 brak de Franse Revolutie uit. Onder instigatie van de jakobijnen 10 [dominicaan, voorstander van de democratie], gekleed in een carmagnole 11 [wambuis jakobijnen] en getooid met een Frygische muts 12 [rood, kegelvormig, punt naar voren – jakobijnenmuts] met opgespelde kokarde 13 [onderscheidingsteken, versiersel] werd in 1793 Lodewijk XVI geguillotineerd 14 [guillotine, valbijl] in Parijs. Bonaparte had inmiddels zijn naam verfranst en ontpopte zich tot een Franse patriot en overtuigd revolutionair. In 1795 trad hij voor het eerst op de voorgrond en op vraag van de regering om een royalistische opstand neer te slaan schoot hij kartetssalvo’s 15 [kartets – met s – is granaat] af op de menigte. 1796 was een scharnierjaar: Napoleon gaat een steamy 16 [stomend, zeer hartstochtelijk] relatie aan met Joséphine de Beauharnais, trouwt en krijgt diezelfde maand maart als 26-jarige het opperbevel over het leger van Italië om Oostenrijk aan te vallen. Niet zonder succes: nadat hij de Piëmontezen [VD niet ë, maar e] op de knieën had gedwongen, haalt hij felbevochten 17 [aaneen] zeges waarvan vooral de Slag bij de brug van Arcole dient vermeld. Nadat Napoleon in de strijd enkele generaals en aides de camp 18 [adjudant] had verloren, steeg hij af van zijn paard en liep met de tricolore 19 [Franse vlag, ook: lid Franse sportploeg] de brug op in een regen van vuur. Hij raakte omsingeld en wist maar ternauwernood door zijn manschappen ontzet te worden. Toch werden de Oostenrijkers nog in de tang genomen en waren ze tegen 1797 uit het noorden van het Apennijns Schiereiland 20 [Italië] verdreven.
5. In 1798 vatte Napoleon zijn veldtocht aan naar de Mediterranée 21 [Middellandse Zee(gebied]. De bedoeling was om Egypte te veroveren en Brits-Indië aan te vallen. Na een tussenstop in Malta waar hij de johannieterridders 22 [Maltezer ridder, Heilige land beschermen] versloeg, voer hij met zijn vloot vanuit Kreta naar Alexandria. Gedreven door meltemi’s 23 [krachtige koude noordenwind in de Egeïsche Zee, ook; meltemia, alleen enkelvoud] bereikte hij in een recordtempo de Egyptische havenstad. In Caïro was het met jatagans 24 [dolk, ook: atagang] uitgeruste mammelukkengarnizoen 25 [soldaat van een Egyptische ruitermilitie] geen partij voor de artillerie van Napoleon tijdens de Slag bij de Piramiden. Hier zou Napoleon de legendarische woorden ’40 eeuwen kijken op u neer’ zijn manschappen hebben toegeroepen. Zeker is dit evenwel niet, net zomin als zouden de kanonniers als oefening een stuk van de neus van de sfinx van Gizeh hebben afgeschoten. In de vorig jaar met hollywoodiaanse 26 [à la Hollywood] allures gemaakte pellicule 27 [film] van de Brit Ridley Scott zien we kanonkogels piramiden verbrijzelen, maar dat is apodictisch 28 [onweerlegbaar] een loutere verdichting van de historische waarheid. Uiteindelijk liep het niet goed af met de expeditie van Napoleon. Zijn vloot werd verslagen in de Slag bij de Nijl, de soldaten raakten uitgehongerd en door de bubonenpest 29 [builenpest] werd zijn leger sterk uitgedund. Napoleon verliet noodgedwongen Egypte en keerde terug naar Frankrijk.
6. In zijn thuisland slaagt Napoleon erin zijn desertieavontuur als een grote overwinning voor te stellen, een constante die als een rode draad door zijn carrière loopt: zijn vermogen om mensen en gebeurtenissen naar zijn hand te zetten en zijn eigen mythe te schrijven. Ondertussen rommelt het bij het Directoire 30 [regeringsvorm Frankrijk 1795-1799] , een pentarchie zonder steun van de bevolking. Met de coup d’état 31 [staatsgreep] van 18 brumaire 32 VIII (datumaanduiding van 9 november 1799 volgens de republikeinse kalender 33 [van de Franse Republiek]) wordt Napoleon tot eerste consul benoemd en neemt hij feitelijk alle macht over, wat vijf jaar later met zijn eigenhandige kroning tot keizer een culminatiepunt kent.
7. Door onder meer gebruik te maken van allianties en door vazalstaten te creëren waarbij hij veel van zijn familieleden op de troon zette – denken we maar aan zijn broer Lodewijk in Nederland –, verwierf de Franse dictator de heerschappij over continentaal Europa. In 1805 versloeg hij Oostenrijk en Rusland tijdens de Driekeizersslag 34 [Frankrijk, Oostenrijk, Rusland] bij Austerlitz. Geniale
shock-and-awemaneuvers 35 [bij verrassing overvallen met grote overmacht] zoals de inzet van en haie 36 [militair: als een haag, naast elkaar] oprukkende bataljons, de carréformaties 37 [militair, vierzijdige slagorde] en de alternerende aanvallen van kurassiers 38 [kuras = rug- en borstmasker] en veliten 39 [in de napoleontische legers lichte infanterie- en cavalerie-eenheden] waren doorslaggevend bij deze memorabele veldslag.
8. De Russische veldtocht van 1812 was een kantelmoment in de napoleontische oorlogen. Na de onbesliste Slag bij Borodino staken de Russen Moskou in brand en gingen de voedselvoorraden van de Fransen in vlammen op. De gedwongen terugtocht uit Moskou verliep verschrikkelijk: niet alleen werden de soldaten geteisterd door allerlei ziektes zoals dysenterie 40 [bloederige diarree] en rickettsiose 41 [bijv. vlektyfus], bovendien sloeg de winter ongenadig toe: bij vriestemperaturen van -28 graden (volgens de schaal van Réaumur 42) stierven veel soldaten door conglaciatie 43 [congelatie, bevriezing]. Een regiment van de Württembergse 44 cavalerie verloor meer dan veertig procent van zijn sterkte, maar dat was maar een fractie van het half miljoen slachtoffers dat het Franse leger tijdens deze veldtocht te beurt viel.
9. In de twee daaropvolgende jaren stortte het Empire 45 [Franse keizerrijk van Napoleon I
(1804-1815)] ineen. De geallieerde troepen brachten Napoleon een verpletterende nederlaag toe in de Slag bij Leipzig en verbanden hem naar het eiland Elba. Nauwelijks tien maanden later wist hij echter uit zijn exilium 46 [ballingschap] te ontsnappen en de macht in Parijs te heroveren. Zijn belofte de grenzen te respecteren en vrede te willen stuitte op ongeloof bij de geallieerden. De oorlogszuchtige keizer zal in 1815 zijn Waterloo vinden in de gelijknamige Brabants-Waalse gemeente. Een alliantie bestaande uit Engelsen, Duitsers, Pruisen, Nederlanders en Belgen onder aanvoering van de Britse hertog van Wellington levert in de drassige lössgrond 47 [Limburgse klei, kleefzand] slag tegen Bonapartes troepen en wint kantje boord 48 het pleit. De vraag zich over te geven werd er beantwoord met
le mot de Cambronne 49 [vloek, krachtterm] , wat volgens de mythe gelijkstond met een Frans vijfletterwoord voor essetee 50 [stront]. Uiteindelijk moet Napoleon definitief afstand doen van de troon en wordt hij verbannen naar het patmos 51 [soortnaam, verbanningseiland, Patmos = dat van Johannes, Bijbel, Openbaring, Apocalyps, Grieks met k] Sint-Helena, waar hij op 5 mei 1821 op 51-jarige leeftijd stierf. Nog voor zijn schicksalsstunde 52 [noodlotsuur] had toegeslagen had hij al zijn volledige memoires gedicteerd waarin hij zijn debacles 53 [volslagen mislukkingen] op anderen afschoof en zijn cadmische 54 overwinningen [pyrrusoverwinning = schijnsucces] als fabelachtige prestaties beschreef.
10. Hoewel het beeld dat uit zijn psychobiografie tevoorschijn komt er een is van een imperialistische massamoordenaar en populist avant la lettre, is het toch nodig even voorbij de histoire bataille 55 [behandeling van de geschiedenis als een aaneenschakeling van oorlogen en veldslagen] te kijken. Napoleon was immers ook een stimulator van schone kunsten, vader van de moderne wetgeving en aanhanger van de verlichting.
11. In de eerste plaats maakte hij komaf [zijn werk afronden] met het ancien régime 56 [oude, gevestigde orde van voor de Franse Revolutie], gekenmerkt door een standenmaatschappij waarin de adel en geestelijkheid ongekende privileges genoten. Met zijn Code Napoléon 57, ook
Code Civil 58 genoemd, legde hij de basis voor de democratie. Dit Franse burgerlijk wetboek waarin de principes van ‘vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid’ werden vastgelegd en de scheiding van kerk en staat werd verordend, diende als inspiratie voor wetboeken in vele landen waaronder die van België en Nederland.
12. De burgerlijke stand van het gemeentehuis is voor een amateurgenealoog als ik een fundgrube 59 [goudmijn, schatkamer] en dat heb ik aan Napoleon te danken. Hij voerde niet alleen een gestandaardiseerde en verplichte registratie in van geboorten, huwelijken, echtscheidingen en overlijdens, bovendien moest iedereen een definitieve spellingswijze van de veelal al bestaande achternamen opgeven. Bijnamen en patronymica 60 [patroniem = familienaam afgeleid van de naam van de vader] werden opeens echte familienamen en bovendien erfelijk.
13. De invoering van het decimaal metriek stelsel ter vervanging van oude maateenheden mag hij eveneens op zijn conto schrijven. Gemeten gemeten 61 [gemet = vlaktemaat, vgl. NL-eiland Tiengemeten], gewogen scrupels 62 [oud, 1,3 gram] en greinen 63 [diamantgewicht, 50 mg – greintje = korreltje, geen greintje verstand hebben] en afgepaste okshoofden 64 [oude vochtmaat voor wijn, bier, etc.] waren weinig praktisch en vertoonden soms regionale verschillen. Aren, grammen en liters werden de uniforme standaardeenheden, die in de 20e eeuw uitmondden in het SI-stelsel 65
[Système International d’Unités – eenheden].
14. Voorts ligt Napoleon ook aan de basis van de ontwikkeling van het conservenblik 66. Hij loofde een beloning uit voor het bedenken van een methode om zijn soldaten makkelijker van voedsel te voorzien. De Franse confiseur 67 [banketbakker] Nicolas Appert won die prijs, want hij was erin geslaagd voedsel luchtdicht in glazen potten te bewaren, een procedé 68 dat men later eponymisch 69 [eponiem = op basis eigennaam – Pasteur --- > pasteuriseren, etc.] ook appertisatie is gaan noemen. De Brit Peter Durand patenteerde Apperts werkwijze met het gebruik van meerdere recipiënten waaronder blikjes.
15. Om hier vandaag te geraken moest ik rechts rijden 70 en aanbellen bij huisnummer 15, twee ogenschijnlijk vanzelfsprekende zaken die ik ook al aan Napoleon te danken heb. Toegegeven, vele van zijn maatregelen en realisaties dienden een welbegrepen eigenbelang (rekrutering dienstplichtigen, heffen van belastingen, etc.) maar zijn vandaag verworvenheden die we nauwelijks kunnen wegdenken in onze maatschappij. Hoe dan ook, meer dan tweehonderd jaar na zijn dood blijft de figuur nog altijd tot de verbeelding spreken en voor veel controverse zorgen. Reden genoeg om er eens een dicteetje aan te wijden.
