Dictee – dictees [3691]
VARAgids 9 november 2024 (over BeNeDictees en Groot Radio Dictee)
Hondsmoeilijk, lettergekte (auteur: Mirjam Bosgraaf)
Zaterdagochtend in Zoetermeer. Best vroeg, al wordt op het ijs al volop gezwierd in de SilverDome, kunstijsbaan en eventlocatie naast de A12. Hier heeft Dian van Gelder, de gastvrouw van vandaag, het zaaltje met de naam Axel gehuurd. Ze heeft zelf veel geschaatst en vertelt hoe dat ook weer zat met de sprongen in het kunstschaatsen, de flip, de lutz en de axel, de enige sprong die achterwaarts wordt ingezet. Het zou zomaar kunnen dat iedereen in dit gezelschap precies weet hoe je al die sprongen schrijft, cherryflip, triple lutz, salchov. Je hoort het ze bijna zeggen: dubbele rittberger, denk erom, met twee t’s. We zijn bij de BeNeDicteecompetitie, die voor de verandering niet in een huiskamer maar buiten de deur plaatsvindt. Mét ontbijt. En straks met lunch. En met 10 dicteevrienden vandaag. Ze horen bij een behoorlijk exclusief clubje van ongeveer 15 Belgen en Nederlanders dat in wisselende samenstelling een keer of zes per jaar op zaterdag bij elkaar komt, overal in het land. Om, zoals een van de leden, grafisch vormgever, redacteur en moderator van de website dictees.nl Jeroen van Heemskerck Düker had gezegd, een ‘hondsmoeilijk’ dictee te maken. Het zijn allemaal superspellers en dicteetijgers die niet bang zijn voor d’s en dt’s, en de onvermijdelijke Hollandse tussen-n.
De ochtend begint met koffie en roereieren. En met een duik in het diepe. ‘Weet je wat hippopotomonstrosesquipedaliofobie is?’ Rein Leentfaar, een van de superspellers, vraagt het bij wijze van openingszin en zonder struikelen. Het is, zegt hij met een stralende glimlach, de angst voor lange woorden. Beetje cynisch wel om de angst voor lange woorden in een woord van 34 letters onder te brengen. Jeroen van Heemskerck Düker had gewaarschuwd dat het een nogal ‘eigenaardig gezelschap’ was, zijn dicteevrienden. ‘Knettergek’, roept iemand op de hoek van de tafel vanachter zijn koffie, die dat duidelijk niet meent. En zou je niet iedereen van eigenaardigheid kunnen betichten die zich op zaterdagochtend in alle vroegte naar zijn inspannende weekendliefde begeeft, of dat nou voetbal is, of bikramyoga, of spellen? Volgens Dian van Gelder is het gezelschap bijzonder omdat de leden zo ontzettend verschillend zijn en omdat ze lang niet allemaal een talig beroep hebben. Het zijn niet alleen maar neerlandici en tekstcorrectors. Er is een cardioloog bij, een oud-wiskundeleraar, een huisarts en Dian zelf is accountant. Door de week cijfers, op zaterdag letters.
Deze lastige huiskamerdictees zijn een jaar of 7 geleden ontstaan als bilateraal
Nederland-Belgiëdictee, het BeNeDictee, uit lichte jaloezie ten opzichte van de Belgen, die al veel langer het ‘moeilijkste dictee ter wereld’ door heel België organiseerden. Daar kwam bij dat er sowieso behoefte was aan een eigen competitie omdat leden van dit gezelschap regelmatig geweerd werden (en worden) van veel lokale dictees die onder andere door Rotaryclubs in Nederland gehouden worden. De dicteevrienden zijn zo goed dat andere spellers weinig kans meer maken om met de eerste prijs naar huis te gaan. De uitsluiting is begrijpelijk, maar de superspellers vinden het ook jammer, ze houden van een goed dictee om de geest te scherpen en doen graag mee als er wat te dicteeën valt. Maar zo is dus het BeNeDictee ontstaan, dat nu vaak de naam Huiskamerdictee heeft. Tegenover het Groot Dictee der Nederlandse Taal op Radio 1 hebben de superspellers net zo goed een wat ambivalente houding. Jammer dat dat Nederlandse taalfeestje van de tv is verdwenen. Het Groot Dictee, jarenlang opgelezen in de vergaderzaal van de Eerste Kamer, gaf de Nederlandse spelling echt cachet. Het radiodictee van Wim Daniëls, dat ervoor in de plaats kwam, is vermakelijk en goed, dat wordt vanochtend aan alle kanten van de lange tafel benadrukt, maar wel wat makkelijk natuurlijk. Er zijn er in dit gezelschap die het radiodictee met slechts een handjevol fouten, of zelfs met nul fout kunnen volbrengen. Hoe het ook zij, de superspellers komen nu dus een paar zaterdagen per jaar bij elkaar om die hondsmoeilijke dictees te maken. De teksten worden door de leden zelf geschreven en van tevoren nog nagekeken door een geheimzinnige opperspeller in Friesland.
Twee dicteerondes volgen vandaag, eentje voor en eentje na de lunch. Een lichte eindexamenvibe vult zaal Axel als de lange tafel in aparte tafels wordt gesplitst en de blaadjes worden rondgedeeld. Opeens valt het gezelschap stil. Pennen in de aanslag, een enkele vulpen. Eerst komt de tekst van Lizi van Vollenhoven, in het dagelijks leven huisarts te Den Haag. Alles meeschrijven doen de profi’s niet, ze vullen alleen de struikelwoorden in. En dat zijn er veel vandaag. Moeilijke woorden als: caffè corretto, gehighlight haar, chiropraxiepraktijk, paardenkastanjemineermot, guppy’s, exonarthex, quislings. En minder moeilijke woorden, maar mét een spellingshandicap: belle-époquejaren, oudkatholieken, terzelfder tijd,
vroegzeventiende-eeuwse, rücksichtslos,
geel-roodgestreept, klaar-overs, rechts afslaan, tewerkstellen. En dan zijn er nog de lange zinnen volgepakt met boobytraps: ‘In de Herenstraat zelf staan werkelijk juweeltjes van gebouwen! Gebouwen in empirestijl, winkels met art-nouveauversiering, gevels met hielojieven, en jugendstilvensters met roede-indeling. Een van mijn lievelingsgevels lijkt zelfs pilasters met cannelures en abaci op echinussen te hebben. Een acroterion heb ik nog niet gezien, maar je kunt niet alles hebben, en een prachtig geison en nog een cimaas maken dat ruim goed.’ Deze dicteetijgers deinzen nergens voor terug. Als iedereen klaar is komt de doos rode pennen ter tafel en begint het nakijken. ‘Sommigen hier hebben wittejassen- en rodepennenangst,’ zegt René Dijkgraaf, de spellende cardioloog, opgewekt. Slechts een van de aanwezigen, redacteur Rien Wisse, blijft onder de 10 fout.
Taal leeft hier. Vragen, opmerkingen, tijdens de lunch vliegt alles over tafel. ‘Frank, wat lees jij momenteel? Wat vond je van Dius van Stefan Hertmans?’ ‘In mijn praktijk was laatst iemand die niet wist wat het woord parterre betekent. Ik dacht: hé, is dat inmiddels een ouderwets woord?’ ‘Vorige week in het ziekenhuis zei ik tegen de verpleegkundige, ik heb wel voor hetere vuren gestaan. Maar ze begreep niet wat ik bedoelde.’ ‘Zou dat nu sneller gaan dan vroeger, dat woorden in de vergetelheid raken?’ ‘Soms is het grappig, zoals die gymnasiaste op het Goois Dictee die donquichot moest schrijven en donkey shot schreef. Meesterlijk. Die scholieren waren trouwens echt goed.’ ‘Ja, of wegwerpkameraadje in plaats van wegwerpcameraatje, blijft grappig.’ Neerlandicus Bert Jansen scherpt na de tomatensoep de geesten nog wat aan met diverse taalvragen. ‘Samenstellingen met ministers. Hoe ver komen jullie? Balkenendenorm, vogelaarwijk, zalmsnip …’
‘Weten jullie hoe iemand heet die de Koran uit het hoofd kent? Juist, een hafiz.’ ‘Ik heb nog een Bijbelvraag: hoe heet het zeemonster dat God verslaat aan het begin van de schepping?’
‘De leviathan, dat had ik moeten weten.’
Alsof er ’s ochtends niets gebeurd is, gaat de club fris door voor ronde twee. Dit keer is de tekst van Jeroen van Heemskerck Düker over zijn geboortestad Hilversum aan de beurt. Weer een geestig en interessant verhaal, dat is duidelijk deel van het plezier. En een mijnenveld natuurlijk, wat alleen al blijkt uit deze zin: ‘’s Zomers strijken de nouveaux riches neer op de terrassen aan de Groest. Aan hun faryngale gebrouw en gebrij is niet te ontkomen. Daar ontpoppen zij zich als zelfbenoemde zytho- en oenologen die hun gamays onverwijld terugsturen omdat zij brettanomyces menen te proeven. Het enige wat nog aan het Hilversum van weleer herinnert, is de manouri in hun salade, geleverd door de onverstoorbare schapen op de Westerheide.’ Weer is het muisstil onder het schrijven, al klinkt af en toe wat gebrom en zelfs één keer luid een woordje dat begint met een k en eindigt op een t. Weer zijn de scores, na de ronde met de rode pennen, onwaarschijnlijk goed. Dit zijn ware cracks. Na beide dictees wordt, dat hoort er helemaal bij, nog druk nagepraat over apostrofs, streepjes en hoofdletters. Er zijn altijd instinkers en bespreekgevallen. De 3 kilometer in de zin ‘Het is gelukt deze 3 kilometer lange strook groen te houden’ bijvoorbeeld. ‘3 kilometer lange’ wordt geschreven met aparte woorden en een cijfer en dit keer niet als kilometerslang of metershoog. Of de kwestie Zwarte Piet, die nu niet meer zwart is. In een van de teksten komt ‘niet meer zwarte Piet’ voor. Schrijf je zwart dan dus nu met een kleine letter?
Dan is het tijd voor de hamvraag: waarom houden de dicteetijgers zo van spelling? ‘Spelling is maar een klein onderdeel van de taal,’ had Jeroen van Heemskerck Düker al eerder gezegd, ‘en sommige taalwetenschappers kijken erop neer. Het is maar spelling.’ Een goede speller is nog geen romanschrijver of virtuoos verteller. Maar spelling is wel de ruggengraat en het houvast van de taal, en blijkbaar zo wezenlijk dat de taalvoutjes op de gelijknamige site altijd veel hilariteit en emotie oproepen (gelieve de kleuters naar het toilet te begeleiden en door te spoelen a.u.b.). Bovendien, zeggen de spellingkundigen, wordt iemand die goed kan spellen betrouwbaarder en geloofwaardiger gevonden dan iemand die spelfouten maakt. Voor de superspellers in Zoetermeer is spellen op allerlei andere manieren belangrijk en een dierbare hobby. Voor de Belgische Birgit Kuppens heeft plezier in het spellen allereerst te maken met de liefde voor taal. ‘Ik hou van taal. Ik spreek meerdere talen en dan wordt zo’n woord als acroterion in het dictee voorgelezen en vraag ik me af, komt het uit het Grieks, hoe zit het in elkaar …’ Spelling heeft vaak te maken met de geschiedenis van woorden en de connectie met andere talen en is daarom zo fascinerend. Zo komen in de tekst van Lizi van Vollenhoven van vandaag Franse woorden voor: enfant terrible en enfant gâté, verwend kind. Vergeet het dakje niet. En in het dictee van Jeroen van Heemskerck Düker zitten Jiddisje woorden, zoals misjpooche en schnorrers. De liefde voor spelling is de liefde voor woorden. Oude woorden die je graag in leven wil houden: strapatsen, plusfour, douairière, of leuke woorden, zoals koekeboterhammen of retteketet sjing-boem. Of nieuwe woorden uit nieuwe, onbekende werelden. Jeroen van Heemskerck Düker: ‘Het heeft voor mij iets te maken met een esthetisch genoegen, sommige woorden zijn zo mooi. Mocassin en carrousel, twee woorden met dubbele medeklinker op een plek waar je ze niet verwacht.’
Anderen in zaal Axel vinden perfect spellen een ‘uitdaging’ en een ‘sport,’ ‘Omdat het nooit klaar is,’ zegt Rien Wisse, ‘spelling is nooit af.’ Zeker in deze tijd niet. Veel sneller dan vroeger, toen er maar om de zoveel jaar een nieuwe editie van Van Dale en Het Groene Boekje uitkwam, worden nieuwe woorden toegevoegd aan de Nederlandse taal, soms zelfs dagelijks. Kijk maar naar woorden als momfluencer, walkingdinner, pokébowl, wabi-sabi. En bijvoorbeeld van oorsprong Engelse woorden worden veel sneller dan vroeger als ingeburgerd beschouwd en op z’n Nederlands geschreven, zoals qualitytime, humanresourcesafdeling, of copen, ergens mee omgaan. De Nederlandse taal heeft nog een extra moeilijkheidsgraad, waar ook de meer exacte spellers, die juist van spelling houden vanwege de regels en wetmatigheden, mee te maken krijgen. Onze taal kent lekker veel onlogische spellingsregels. Alleen al die onvoorspelbare tussen-n. Of neem bijvoorbeeld zo’n woord als Vinex-wijk. Mét koppelteken, hoewel we een samenstelling met een verkorting – zoals hifiketen – gewoon aaneenschrijven. Maar, zegt regel 6H in Het Groene Boekje, niet als die verkorting begint met een hoofdletter. Dat soort dingen. De taal zit er vol van.
Jeroen van Heemskerck Düker zegt ten slotte: ‘Het is gewoon leuk om met spelling bezig te zijn. En ik moet zeggen,’ hij lacht, ‘ik kan gewoon niet zoveel. Maar toen won ik een keer het Almeers Dictee en dacht ik, dit kan ik en ik vind het geweldig. Al is het heel moeilijk om in deze club boven de middenmoot uit te groeien. Dan moet je bijna elke dag in de Van Dale lezen.’
